Charakterystyczną cechą tego podatku było rozdzielenie podstawy opodatkowania na kilka części w zależności od źródła pochodzenia dochodu. Taka konstrukcja podatku umożliwia zróżnicowanie obciążeń w zależności od źródeł uzyskiwanych dochodów. Jej wadą jest jednak duża złożoność, co powoduje, że koszty związane z naliczaniem podatku są duże.
Funkcjonujący obecnie w Polsce podatek dochodowy od osób fizycznych reguluje ustawa z 26 lipca 1991 r. Podatkiem tym objęte są osoby fizyczne osiągające w danym roku podatkowym dochody.
Opodatkowaniu podatkiem dochodowym podlegają wszelkiego rodzaju dochody. Wyjątek stanowią tu niektóre dochody zwolnione z podatku. Podatnik może uzyskiwać dochody z różnych źródeł, wówczas przedmiotem opodatkowania jest suma dochodów ze wszystkich źródeł przychodów.
Dochodem ze źródła przychodów jest nadwyżka sumy przychodów z tego źródła nad kosztami ich uzyskania osiągnięta w roku dodatkowym. W przypadku, gdy koszty uzyskania przychodów są wyższe od osiągniętych przychodów, różnica jest stratą ze źródła przychodów. Jeżeli strata z danego źródła przychodów przekracza dochody uzyskane przez podatnika z innych źródeł, może on pokryć tę stratę w równych częściach z dochodów osiągniętych z tego źródła w najbliższych trzech kolejno po sobie następujących latach podatkowych.
W sytuacji, gdy podatnicy osiągają dochody z tytułu udziału w spółce nie będącej osobą prawną, ze wspólnej wartości, wspólnego osiadania lub wspólnego użytkowania źródła przychodów opodatkowuje się je osobno u każdej osoby w stosunku do jej udziału. Jeżeli wysokość udziałów wspólników spółki nie jest określona, przyjmuje się, że ich udziały w dochodach spółki są równe.
Małżonkowie, w tym także prowadzący działalność gospodarczą, płacą oddzielnie podatek od osiągniętych dochodów. Małżonkowie mogą być także opodatkowani łącznie od sumy ich przychodów. Warunkiem niezbędnym dla łącznego opodatkowania jest istnienie między nimi wspólnoty majątkowej oraz pozostawanie w związku małżeńskim przez cały rok podatkowy.
W ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych wymienia się wiele przychodów, które są objęte tym obciążeniem. Dla prowadzących działalność gospodarczą istotne są zwłaszcza przychody uzyskiwane z tej działalności. Do przychodów z działalności gospodarczej zalicza się kwoty należne z tytułu świadczeń dokonywanych w ramach powadzonej działalności, z wyjątkiem wartości zwróconych towarów. U podatników dokonujących sprzedaży opodatkowanej podatkiem od towarów i usług przychodem, w rozumieniu przepisów ustawy, jest przychód z tej sprzedaży pomniejszony o należny podatek VAT.
Podatnicy mogą odliczyć od dochodu przed opodatkowaniem kwoty przeznaczone na darowizny, wydatki na cele mieszkaniowe, wydatki na dokształcanie, wydatki na nabycie akcji Skarbu Państwa i inne. W zakresie tych odliczeń przepisy ustawy lub aktów wykonawczych określają graniczny poziom kwot, które można odjąć od dochodu przed opodatkowaniem.
Podatek dochodowy od osób fizycznych jest obciążeniem progresywnym. W miarę wzrostu dochodu rośnie wysokość podatku. Jest on pobierany przy zastosowaniu trzech stopni progresji.
Przychodów uzyskanych z tytułu osobistego wykonywania usług łączy się z dochodami (przychodami) z innych źródeł. osobowości prawnej. Podatnicy prowadzący działalność gospodarczą, z wyjątkiem wykonywania wolnego zawodu, płacą zryczałtowany podatek dochodowy od przychodów w wysokości nie przekraczającej 12% tych przychodów w sytuacjach, gdy:
a) rozpoczynają działalność samodzielnie lub w formie spółki cywilnej osób fizycznych,
b) w roku poprzedzającym rok podatkowy, kwota przychodów prowadzonej działalności nie przekroczyła 160 tyś. zł.
Podatnik obciążony jest zryczałtowanym podatkiem dochodowym od przychodów osób fizycznych może zrzec się tej formy opodatkowania i wybrać:
1) opodatkowanie na ogólnych zasadach lub
2) inną formę zryczałtowanego opodatkowania.
Do końca 1995 roku zwolnione są z podatku dochodowego dochody ze sprzedaży: akcji (udziałów) spółek utworzonych w celu oddania im do odpłatnego korzystania przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części mienia przedsiębiorstw, obligacji Skarbu Państwa akcji dopuszczonych do obrotu publicznego. Nie dotyczy to jednak przypadków, gdy sprzedaż tych udziałów, akcji lub obligacji jest przedmiotem działalności gospodarczej. W tym samym okresie zwolnione są z podatku dochody z tytułu umorzenia jednostek uczestnictwa funduszach powierniczych.