Zgodnie z art. 1 KC, podmiotami obrotu cywilno prawnego są osoby fizyczne i prawne. Jeśli owe podmioty zajmują się zawodowo (w sposób profesjonalny) stałą działalnością gospodarczą w celach zarobkowych, czyli prowadzeniem przedsiębiorstwa, ustawa o działalności gospodarczej z dnia 23 grudnia 1988 r , nazywała je podmiotami gospodarczymi, a obecnie nazywa przedsiębiorcami.
W myśl powołanej ustawy w art. 2 ust. 2, podmiotami gospodarczymi mogli być – niezależnie od ich struktury organizacyjno-prawnej i przynależności do danego typu i formy własności – zarówno osoby prawne, jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, jak i osoby fizyczne.
Działalnością gospodarczą w rozumieniu ustawy z 1988 r była działalność: wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa, prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzącego taką działalność (art. 2 ust. 1 udzg.).
Pomimo pozytywnej roli, jaką odegrały przepisy starej ustawy, na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, przestały odpowiadać wymaganiom rozwijającej się gospodarki, a ponadto nie sprzyjały zbliżaniu się polskiej gospodarki do gospodarki państw zachodnich. Konieczne stało się wypełnienie przyjętych przez Polskę zobowiązań wynikających z podpisanego w Brukseli 16 grudnia 1991 r. Układu Europejskiego ustanawiającego Stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony, a Wspólnikami Europejskimi i ich Państwami z drugiej strony”. (Układ ten, po ratyfikowaniu przez Polskę, obowiązuje od 1 lutego 1994 r.).
Uchwalona przez Sejm 19 listopada 1999 r. ustawa – Prawo działalności gospodarczej[1][2] reguluje rozległy obszar przedsiębiorczości gospodarczej i zastępuje obowiązujące w tym zakresie przepisy ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r.
Za kluczowe dla nowej ustawy należy uznać zdefiniowanie pojęcia „działalności gospodarczej”.
Intencją ustawodawcy było objęcie formułą działalności gospodarczej możliwie największego obszaru aktywności gospodarczej człowieka.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 nowej ustawy, działalnością gospodarcza jest działalność:
> wytwórcza,
> handlowa,
> budowlana,
> usługowa,
> oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie surowców naturalnych, działalność ta musi być przy tym:
> zarobkowa(ukierunkowana na osiągniecie zysku) i
> wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.
Szczególne znaczenie ma wymóg prowadzenia działalności gospodarczej w sposób zorganizowany i ciągły. Elementu tego nie zawierała definicja działalności gospodarczej zawarta w ustawie o działalności gospodarczej z 1988 r.
Ustawa nie zawiera definicji tych terminów. A. Walaszek – Pyzioł twierdzi, iż trudno sobie wyobrazić jakąkolwiek działalność zarobkową prowadzoną w sposób niezorganizowany, może być jedynie różny stopień jej zorganizowania i postulowała usuniecie tego terminu, rozumianego jako przesłanka zakwalifikowania jej jako działalności gospodarczej[3].
Wskazanie na zarobkowy charakter działalności gospodarczej wiąże się z podkreśleniem, iż jej celem jest przysporzenie zysku podmiotowi ją prowadzącemu.
Nie mają więc takiego charakteru działania mające na celu jedynie zaspokojenie potrzeb własnych, które nie służą sprzedaży towarów lub usług, np. działalność prowadzona wyłącznie dla własnych potrzeb. Poglądy orzecznictwa SN w kwestii ukierunkowania działalności gospodarczej na osiągniecie zysku, czy jego braku, nie były jednolite. Początkowo bowiem SN w uchwale siedmiu sędziów z dnia 18.06.19991 r. uważał, że „pojęcie zysku leży u podstaw każdej działalności gospodarczej, stanowi jej istotę i sens, to też niepodobna w ogóle mówić o działalności gospodarczej prowadzonej nie w celach zarobkowych. Działalność pozbawiona tego aspektu….nigdy nie będzie działalnością gospodarczą…”.
Natomiast już w uchwale z dnia 06.12.1991 r. wyraził odmienny pogląd, że „każda działalność gospodarcza zmierza do realizacji konkretnego celu i podlega określonym regułom ekonomicznym. Celem tym nie zawsze jest osiągniecie zysku. Istotną rolę odgrywa tu przede wszystkim zasada gospodarności, która oznacza prowadzenie działalności gospodarczej w sposób właściwy dobremu gospodarzowi”.
W orzecznictwie sądowym utrwalił się też pogląd, że działalność gospodarcza musi posiadać wyróżniające je cechy takie jak:
- zawodowy (tj. stały) charakter,
- związaną z nim powtarzalność podejmowanych działań,
- podporządkowanie zasadzie racjonalnego gospodarowania oraz
- uczestnictwo w obrocie gospodarczym[4] [5][6].
Wymóg prowadzenia działalności w sposób ciągły wprowadzony do pojęcia działalności gospodarczej oznacza właśnie powtarzalność podejmowania konkretnych działań w celu osiągnięcia zysku[7].
Nowa ustawa objęła swoją regulacją wszystkie zasadnicze problemy związane z podejmowaniem i wykonywaniem działalności gospodarczej, ma zatem charakter ustrojowy; w publicystyce nazwano ją z związku z tym konstytucją gospodarczą.
Do najważniejszych zawartych w ustawie unormowań zaliczyć należy określenie ogólnych zasad, na jakich powinna kształtować się działalność gospodarcza jej podejmowanie i wykonywanie. Są to:
1. wolność działalności gospodarczej,
2. równość prawa przedsiębiorców.
3. zachowanie warunków określonych przepisami prawa,
4. uczciwa konkurencja i poszanowanie dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów.
Wymienione zasady zostały w sposób wyraźny sformułowane w rozdziale ł ustawy, grupującym przepisy ogólne oraz w rozdziale 2, grupującym przepisy dotyczące podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej. Dwie pierwsze zasady znane są z ustawy z 1988 r. Przepis art. ł ww. ustawy mówił, iż „podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej jest wolne i dozwolone każdemu na równych prawach”.
Według nowej ustawy „podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarcze jest wolne dla każdego na równych prawach” – jak głosi art. 5 updg.
Przepis ten potwierdza i konkretyzuje konstytucyjną zasadę wolności gospodarczej sformułowaną w art. 20 i 22 Konstytucji RP. Pierwszy z nich stwierdza, że społeczna gospodarka rynkowa, oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych, stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. Natomiast drugi postanawia, że ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny [8].
Zasada wolności gospodarczej nie stanowi więc novum w prawie polskim. Była ona znana upg (art. 1), a także rozporządzeniu Prezydenta RP z 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym (art. 3) .
W prawie unijnym jej odpowiednikiem jest swoboda przedsiębiorczości (freedom of establishment) i swoboda świadczenia usług (freedom of provide services).
W ujęciu ustawodawstwa polskiego wolność gospodarcza nie ma charakteru absolutnego, nie oznacza swobody pozbawionej wszelkich ograniczeń. Podobnie jest w innych państwach. O zakresie rzeczywistej wolności działalności gospodarczej decydują różnego rodzaju instytucje i ograniczenia (zakazy), za pomocą których państwo ingeruje, na obszarze życia gospodarczego, w swobodę działania ludzi.
Ograniczenia wolności gospodarczej mogą być przedmiotowe (koncesje, zezwolenia oraz zakazy) oraz podmiotowe, których przykładem mogą być ograniczenia dotyczące osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe[9] [10][11].
W porównaniu do starej ustawy nastąpiło jednak znaczne ograniczenie zakresu reglamentacji działalności gospodarczej. Wyrazem tego jest objęcie przez ustawę koncesjonowaniem 8 dziedzin działalności spośród 19 występujących w ustawie z 1988 roku.
Sąd dał wyraz stosunku do omawianej zasady wolności działalności gospodarczej i właściwego jej rozumienia w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z 26 kwietnia 1995 r.. w którym czytamy: „Swoboda działalności gospodarczej (…) nie ma charakteru absolutnego – tak, jak i inne konstytucyjne prawa i wolności jednostki może być poddawana przez ustawodawcę pewnym ograniczeniom. Generalnie odnoszą się tu ogólne zasady konstytucyjne: prawa i wolności jednostki mogą być ograniczone tylko, gdy jest to dopuszczalne w przepisach konstytucyjnych; ograniczenia mogą być wprowadzone tylko w zakresie niezbędnym i traktowane być muszą w kategoriach wyjątków; ani poszczególne ograniczenia ani też ich suma nie mogą naruszać istoty prawa bądź wolności im poddanych (…). Gdy chodzi o swobodę działalności gospodarczej, to możliwość jej ograniczenia (regulowania) została wyraźnie dopuszczona w art. 6 przepisów konstytucyjnych (…). Trybunał Konstytucyjny uważa za oczywiste, że działalność gospodarcza ze względu na jej charakter, a zwłaszcza bliski związek zarówno z interesami innych osób, jak i interesem publicznym, może podlegać różnym ograniczeniom w stopniu większym niż prawa i wolności o charakterze osobistym bądź politycznym. Istnieje w szczególności legitymowany interes państwa w stworzeniu takich ram prawnych obrotu gospodarczego, by zminimalizować przypadki nierzetelności tak w stosunkach między podmiotami gospodarczymi, jak i w wykonywaniu przez te podmioty swych obowiązków publicznych, m.in. obowiązku podatkowego[12]”.
Tak ogólnie przedstawiony model rzeczywistej wolności działalności gospodarczej nie wyczerpuje istoty zagadnienia.
Wymaga on uzupełnienia przez dodanie elementów konkretyzujących obowiązki określonego zachowania, których adresatami są wszyscy przedsiębiorcy, a więc także przedsiębiorcy podejmujący i wykonujący działalność gospodarczą nie wymagającą uzyskania koncesji lub zezwolenia. W szczególności chodzi o następujące obowiązki:
1. uzyskanie przed podjęciem działalności gospodarczej wpisu do rejestru przedsiębiorców (art. 7 updg),
2. posiadanie uprawnień zawodowych wymaganych przepisami szczególnymi (art. 10 updg),
3. oznaczenie na zewnętrz miejsca wykonywania działalności (art. 11 updg),
4. oznaczenie towarów i usług (art. 12 updg),
5. dokonywanie lub przyjmowanie płatności za pomocą rachunku bankowego (art. 13 ust. ł updg),
6. zawiadomienie urzędu skarbowego o posiadaniu rachunku podstawowego oraz urzędu skarbowego i banków o posiadaniu innych rachunków (art. 13 ust. 2-4 updg)[13].
Jak widać, zasady wolności gospodarczej nie należy absolutyzować, gdyż nawet w stosunku do działalności gospodarczej wolnej (nie objętej koncesjami ani zezwoleniami) ustawa określa katalog minimalnych wymagań legalizujących aktywność gospodarczą ludzi.
Następna zasada to zasada równości prawa przedsiębiorców. Art. 5 updg.- stanowi, iż podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej następuje „na równych prawach”.
Zdaniem doktryny, zasada ta implikuje równość przedsiębiorców w zakresie wyboru formy organizacyjno-prawnej, obowiązków ubezpieczeniowych, obowiązków prawnych o charakterze administracyjnym, zdolności kredytowej, wekslowej, upadłościowej i układowej oraz w sferze podatkowej [14]. Należałoby dodać do tego równość przedsiębiorców bez względu na formę oraz rodzaj własności[15].
Korzystanie z wolności gospodarczej na równych prawach ma dwa aspekty: zewnętrzny – w stosunku do przedsiębiorców zagranicznych oraz wewnętrzny – w stosunku do przedsiębiorców polskich.
Ustawa przyjmuje generalne rozwiązanie, w myśl którego osoby zagraniczne mogą podejmować i wykonywać na terytorium RP działalność gospodarczą na takich samych zasadach, jak obywatele polscy. Reguła „na takich samych zasadach” zastała jednak obwarowana pewnymi warunkami, mianowicie:
1. obywatele państw obcych muszą wcześniej uzyskać zezwolenie na osiedlenie się na terytorium RP (art. 6 ust. 1 updg),
2. w stosunku do osób zagranicznych wymagana jest zasada wzajemności, oznaczająca – jeżeli umowa międzynarodowa ratyfikowana przez Polskę nie stanowi inaczej – że osoby te korzystać będą z takich praw, z jakich obywatele polscy mogą korzystać w państwie ich miejsca stałego pobytu lub siedziby (art. 6 ust. 2 updg),
3. w przypadku braku zasady wzajemności – osoby zagraniczne mogą tworzyć wyłącznie spółki komandytowe, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne oraz obejmować bądź nabywać ich udziały i akcje (art. 6 ust. 3 updg),
4. przedsiębiorcy zagraniczni mogą na zasadzie wzajemności, o ile umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej, tworzyć na terytorium RP oddziały dla wykonywania działalności gospodarczej (art. 35 updg),
5. przedsiębiorcy zagraniczni mogą tworzyć przedstawicielstwa celem prowadzenia działalności w zakresie reklamy i promocji (art. 43 i 44 updg).
Pokreślić należy, że wykonywanie przez osoby zagraniczne działalności gospodarczej w formach organizacyjnych oraz na warunkach przedstawionych wyżej powinno odbywać się zgodnie z obowiązującymi przepisami – jednakowymi dla przedsiębiorców zagranicznych i polskich.
Respektowanie warunków określonych przepisami prawa to kolejna zasada, według niej: wykonywanie działalności gospodarczej powinno odbywać się „z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa” – czytamy w art. 5 in fine updg, a art. 9 dodaje: „przedsiębiorca jest obowiązany spełniać określone przepisami prawa warunki wykonywania działalności gospodarczej”.
Ogólnym warunkom poświęcone są przepisy zamieszczone w rozdziale 2 „Podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej”. Szczególne warunki określają zaś odrębne ustawy (np. ustawy przewidujące obowiązek uzyskania koncesji lub zezwolenia).
Uczciwa konkurencja i poszanowanie dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów to ostatnia zasada. Zgodnie z art. 8 updg, przedsiębiorca obowiązany jest wykonywać działalność gospodarczą na zasadach uczciwej konkurencji i poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów. Zasada ta ma uzasadnioną rację bytu w gospodarce wolnorynkowej, której jest jedną z podstaw.
Ustawa zawiera szereg unormowań zabezpieczających wykonywanie działalności gospodarczej z poszanowaniem zasad uczciwej konkurencji; służyć temu mają także przepisy ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji[16].
Uwagę należy zwrócić na następujące obowiązki przedsiębiorców:
1. Zakład główny, oddział oraz inne stałe miejsca wykonywania działalności gospodarczej powinny być oznaczone na zewnątrz i zawierać oznaczenie przedsiębiorcy oraz zwięzłe określenie przedmiotu wykonywanej działalności (art. 11 updg). De lege lata zatem przez „oznaczenie” należy rozumieć nazwisko i imię (imiona) albo nazwę lub firmę, przy czym ta ostatnia jest zastrzeżona dla spółek prawa handlowego, którego przepisy objaśniają bliżej, co należy rozumieć przez firmę;
2. Na towarach lub usługach oferowanych w sprzedaży bezpośredniej lub wysyłkowej za pośrednictwem środków masowego przekazu, sieci informatycznych lub druków bezadresowych, przedsiębiorca obowiązany jest podawać następujące dane: ł. oznaczenie przedsiębiorcy, 2. numer, pod którym przedsiębiorca wpisany jest do rejestru przedsiębiorców wraz z oznaczeniem sądu rejestrowego oraz siedzibę i adres przedsiębiorcy (art. 12 ust. 1 updg):
3. Na towarach lub na ich opakowaniach wprowadzanych do obrotu przedsiębiorca jest obowiązany zamieszczać informację w języku polskim zawierającą: oznaczenie przedsiębiorcy – producenta towaru i jego adres, nazwę towaru oraz inne oznaczenia i informacje wymagane na podstawie odrębnych przepisów (art. 12 ust. 2 updg).
Powyższe uregulowania służą identyfikacji przedsiębiorców, towarów i usług. W gospodarce wolnorynkowej bowiem nie ma miejsca dla anonimowych wytwórców, zbywców, usługodawców, towarów tzw. przedsiębiorców w ogólności. Uczciwa konkurencja wymaga ich identyfikacji. Wymagają tego również interesy konsumentów i ich prawo do wszechstronnej informacji. Wolny rynek tak rozumiany to przede wszystkim rynek prokonsumencki.
Również pojawiające się pojęcie dobrych obyczajów występuje w wielu przepisach i w różnym kształcie. Np. kodeks cywilny posługuje się określeniem „ustalone zwyczaje” (art. 56, 65 § 1, 354 § 1) ale także określeniem „zasady współżycia społecznego” (58 § 2, 65 § 1, 353ą). Stary kodeks handlowy wyróżnił dobre obyczaje kupieckie (art. 144). Rozumiane natomiast tradycyjnie, dobre obyczaje są utożsamiane z tym, co uczciwie myślący i postępujący człowiek uważa za moralne. Współcześnie akcent kładzie się raczej na oceny służące zapewnieniu niezakłóconego funkcjonowania gospodarki”5. Takie znaczenie dobrych zwyczajów należy przyjąć na gruncie updg.
W porównaniu z dotychczas obowiązującą ustawa z dnia 23.12.1998 r. o działalności gospodarczej, nowa ustawa stanowi akt nowoczesny, normujący ogólne zasady podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej. Jest ona zgodna z przepisami Konstytucji RP z dnia 2.04.1997 r”6.i co najważniejsze zharmonizowana z prawem Unii Europejskiej. [17]
[1] Dz.U. z 1994r. Nr 11, poz. 38
[2] Dz. U. Nr 101, poz. 1178, zwana w tekście ustawą lub określona skrótem updg
[3] A. Walaszek-Pyzioł, Status prawny przedsiębiorcy w świetle projektu ustawy prawo działalności gospodarczej, PUGnr 4/1999.
[4] m czp 40/9] 5 OSNCP z 1992 r., z. 2. poz. 17.
[5] III CZP 117/91, OSNCP z 1992 r.. z. 5, poz. 65.
[6] Uchwala SN z 06.12.1991 r., ITT CZP 117/91, OSP z 1992 r.
[7] E. Bieniek-Koronkiewicz, J. Sieńczyło-Chlabicz, Działalność…j.w., PPH, 04/2000.
[8] w. Kubala, Zasady ogólne podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej, Radca Prawny 2000.
[9] Dz. U. Nr 53, poz. 486 ze zm.
[10] Ustawa z dnia 05.06.1992 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne. (DZ. U. Nr 56, poz. 274 ze zm.).
[11] W. Kubala, Zasady ogólne podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej, Radca Prawny 2000.
[12] Orzeczenie KI 1/94, OTK 1995, nr 1, poz. 12.
[13] W. Kubala, Regulacja działalności gospodarczej, Radca Prawny 2001.
[14] M. Zdyb, Publiczne prawo gospodarcze, wyd. II, Zakamycze 1998, s. 90.
[15] W. Kubala, Zasady ogólne podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej, Radca Prawny 2001.
[16] Dz. U. Nr 47, poz. 211 ze zm.
[17] J. Szwaja, Komentarz do kodeksu handlowego, t. II, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1996, s. 828-829.