Wyróżniamy następujące rodzaje podatków stanowiących dochód budżetu państwa[1]:
a) podatek dochodowy od osób fizycznych,
b) podatek dochodowy od osób prawnych,
c) podatek od towarów i usług,
d) podatek akcyzowy,
e) podatek od gier.
Z punktu widzenia mechanizmu rozliczania i poboru, podatki są dzielone na:
1) bezpośrednie – obliczane i płacone od indywidualnego dochodu, przychodu lub majątku oraz
2) pośrednie – wliczane w cenę towaru lub usługi. Płatnikami tych podatków są sprzedawcy i świadczący usługi, jednak w ostatecznym rachunku obciążają one kupujących i usługobiorców, a więc finalnych konsumentów.
Do podatków bezpośrednich zaliczane są:
- podatek dochodowy od osób fizycznych, dla którego podstawę opodatkowania stanowi dochód podatnika, pomniejszony o odliczenia i ulgi. Tak więc na wysokość podatku od dochodów osobistych mają wpływ: przychody, koszty ich uzyskania, stawki podatkowe, progi, kwoty wolne od podatku oraz ulgi, a także możliwość wspólnego opodatkowania małżonków i preferencyjne opodatkowanie osób samotnie wychowujących dzieci;
- podatek dochodowy od osób prawnych – dla którego podstawę opodatkowania stanowią dochody z działalności gospodarczej w Polsce. Podatnikami są osoby prawne oraz niektóre jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. Z podatku tego wyłączone są: Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski i jednostki samorządu terytorialnego. Opodatkowaniu podlega dochód – a więc nadwyżka wpływów nad kosztami ich uzyskania;
- podatek od spadków i darowizn – któremu podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy i praw majątkowych w drodze dziedziczenia lub umowy darowizny. Obowiązek podatkowy ciąży na spadkobiercach, a w przypadku darowizny – solidarnie na darczyńcy i obdarowanym. Wysokość podatku zależna jest od grupy podatkowej, do której należy obdarowany lub spadkobierca;
- podatek rolny – naliczany od powierzchni użytków rolnych wyrażonej w tzw. hektarach przeliczeniowych. Ustawa określa grunty wyłączone od opodatkowania oraz przewiduje: ulgę inwestycyjną, obniżenie podatku i zwolnienia od podatku;
- podatek leśny – naliczany od powierzchni wyrażonej w hektarach przeliczeniowych – uwzględniających powierzchnię głównych gatunków drzew w drzewostanie i klasy bonitacyjne drzewostanu dla głównych gatunków ujętych w planie urządzenia lasu – według stanu na 1 stycznia roku podatkowego;
- podatek od nieruchomości – dla którego podstawę opodatkowania stanowi powierzchnia gruntów i budynków – bez uwzględnienia ich wartości oraz budowle – w proporcji do wartości. W podatku tym występują zwolnienia ustawowe oraz inne – wprowadzone uchwałami (w okresie analizowanym) rad gmin;
- podatek od środków transportu – którym objęci są właściciele samochodów ciężarowych o nośności powyżej 2 ton, autobusów, przyczep i naczep powyżej 5 ton oraz ciągników siodłowych i balastowych. Do 1997 r. byli nimi objęci także właściciele samochodów osobowych. W podatku tym występują zwolnienia ustawowe, a w okresie analizowanym mogły mieć miejsce także zwolnienia uchwalone przez rady gmin;
- podatek od posiadania psów – ciążący na osobach fizycznych posiadających psy. W podatku tym przewidziane są także zwolnienia ustawowe (np. za dwa psy trzymane w celu pilnowania gospodarstw rolnych), a także na podstawie uchwał rad gmin.
Do podatków pośrednich zaliczamy:
- podatek od towarów i usług – zwany podatkiem od wartości dodanej (VAT – value added tax), płacony przez osoby fizyczne, prawne, a także jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, jeśli sprzedają towary, świadczą usługi, eksportują i importują. W podatku tym, np. sprzedawca oblicza podatek należny od dokonanej sprzedaży i odejmuje od niego podatek zapłacony wcześniej przez dostawców, zawarty w fakturach zakupu. Różnicę wpłaca do budżetu lub otrzymuje zwrot – gdy podatek zawarty w fakturach jest wyższy od należnego. W podatku tym obowiązują stawki: podstawowa i obniżone oraz rozbudowany system zwolnień;
- podatek akcyzowy – nakładany na wyroby konsumpcyjne (tzw. wyroby akcyzowe). Podatkiem tym objęte są również przekraczające dopuszczalne normy ubytki oraz zawinione niedobory wyrobów akcyzowych. Płacą go producenci i importerzy wyrobów akcyzowych. Także w tym podatku występują ustawowe zwolnienia. Akcyza jest podatkiem typowym dla gospodarki rynkowej, zwł. wysoko rozwiniętej. W Polsce wprowadzono ją ponownie (istniała w okresie międzywojennym) dopiero w 1993.
- podatek od gier – obejmujący gry losowe i zakłady wzajemne. Oba te przedmioty opodatkowania są w ustawie zdefiniowane. Podatek nalicza się w stawkach procentowych oraz kwotowo-procentowych. Ustawa przewiduje zwolnienia przedmiotowe (np. loterie promocyjne, w których uczestniczy się poprzez nabycie towarów, a urządzający loterię oferuje wygrane rzeczowe lub pieniężne).
Praktyka fiskalna wskazuje na wyższość podatków pośrednich, w zasadzie powiązanych z konsumpcją, nad bezpośrednimi, obciążającymi dochody i majątek podatnika. Podatki pośrednie są łatwiejsze do wyegzekwowania; ograniczają pole do nadużyć, manipulacji i interpretacji, nie osłabiają motywacji do powiększania dochodów i kapitału, a więc są bardziej prorozwojowe. Obecnie ich udział w ogólnych dochodach podatkowych wynosi 51,2%, a w dochodach podatkowych budżetu państwa już 59,1%.
Na poniższym wykresie zaprezentowałam udział podatków w dochodach budżetu państwa w 1998 roku[2].
Wykres 1. Udział poszczególnych podatków w kształtowaniu dochodów budżetu państwa w 1998 roku
źródło: Ministerstwo Finansów
[1] Encyklopedia biznesu op. cit. s. 610
[2] Ustawa budżetowa z 1998 r. z dnia 12 lutego 1998 r.