Po odzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej jako jedną z pierwszych konstrukcji podatkowych obowiązujących w całym kraju był podatek dochodowy unormowany w ustawie z dnia 15.07.1920r. o państwowym podatku dochodowym. Podatek ten obowiązywał osoby fizyczne i prawne. W pierwszym polskim podatku dochodowym wzorowano się na pruskim podatku dochodowym, który oparty był na przyroście czystego majątku. Pod uwagę były brane dochody fundowane (osiągane przez osoby fizyczne i prawne z przedsiębiorstwa, nieruchomości oraz innego rodzaju działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek), a także (pochodziły z wynagrodzeń za pracę, emerytów, rent itp.). Podatek ten pobierany był według stawki progresywnej, ale z oddzielną taryfą dla obu rodzajów dochodów.
”Udział dochodów fundowanych i nie fundowanych, w całości dochodów najpierw był z przewagą dochodów fundowanych, a pod koniec lat 30-tych dochodów nie fundowanych.”[1]
Po wojnie na kształtowanie się konstrukcji prawnych podatków typu dochodowego, istotny wpływ miał ustrój polityczny, chodzi tu o gospodarkę centralnie planowaną, z dominacją własności państwowej. Przy podatku dochodowym miało to odzwierciedlenie w odrębnych konstrukcjach regulujących opodatkowanie gospodarki uspołecznionej, nieuspołecznionej a także ludności.
Dalsze zmiany konstrukcji prawnych podatków polegały na wyodrębnieniu z ogólnego podatku dochodowego wynagrodzeń ze stosunku pracy i oddzielnym opodatkowaniu dochodów podmiotów gospodarki nieuspołecznionej. Gospodarka uspołeczniona była opodatkowana podatkiem dochodowym od spółdzielczości, natomiast przedsiębiorstwa państwowe wpłatami z zysku.
Do klasycznego podatku dochodowego najbardziej podobny był podatek obciążający podmioty gospodarki nieuspołecznionej. Przedmiot opodatkowania stanowił dochód cząstkowy, powiązany z określonymi grupami przychodów, a ponadto dochód ogólny, jako suma dochodów cząstkowych, po potrąceniu niedoborów z tych źródeł przychodów. Stawka progresywna stosowana była do obliczeń tego podatku.
W roku 1972 ,, rodzi ”się ustawa, która poprzestaje na dochodzie ogólnym. Zachowanie jednej, czterech a potem trzech taryf podatkowych odnoszącym się do konkretnych źródeł uzyskania świadczy o nawiązaniu do elementów podatku w zależności od źródeł ich uzyskania (typ angielski).
Podatek od wynagrodzeń. Konstrukcja tego podatku nawiązywała w pewnym stopniu do rozwiązań międzywojennych. Obciążał tylko dochody osób fizycznych, gdzie uwzględniono sytuację osobistą podatnika (zwłaszcza związaną z jego stanem rodzinnym). Podatek od wynagrodzeń przez wiele lat był podstawowym podatkiem, który obciążał dochody ludności. Jako podstawę opodatkowania przyjmuje się łączną sumę wynagrodzeń otrzymanych w danym okresie od jednego pracodawcy – będącego płatnikiem tego podatku – do którego stosowano stawki progresywne. Podatek od wynagrodzeń w czasie obowiązywania ulegał licznym zmianom, które polegały na rozszerzeniu jego zakresu – wprowadzeniu wielu ulg i zwolnień o charakterze przedmiotowym i podmiotowym.
Z biegiem czasu stosunkowo prosta konstrukcja prawna podatku stawała się coraz bardziej skomplikowana, natomiast funkcjonowanie jej było coraz bardziej zdominowane fiskalnymi celami opodatkowania. Po 1956 roku podatek od wynagrodzeń stracił na znaczeniu. Jego eliminacja z polskiego systemu polegała na podwyższeniu minimum wolnego od opodatkowania oraz zwalnianiu coraz liczniejszych grup podatników z obowiązku podatkowego. W rezultacie w 1976 roku zwolniono z niego pracowników gospodarki uspołecznionej co w praktyce oznaczało wyeliminowanie go z polskiego systemu podatkowego.
Ustawą z dnia 13 grudnia 1957 roku do polskiego systemu podatkowego wprowadzony został podatek wyrównawczy – specyficzna odmiana podatku od wynagrodzeń Obejmował on osoby fizyczne i prawne gospodarki uspołecznionej. Obejmował on osoby fizyczne i prawne gospodarki uspołecznionej. Obowiązek podatkowy powstał wtedy, gdy dochody podlegające podatkowi dochodowemu lub od wynagrodzeń przekraczały określona granicę, a podstawę opodatkowania stanowiła nadwyżka ponad kwotę stanowiącą tę granicę W tym podatku stosowano progresywną stawkę podatkową. Po kolejnych nowelizacjach podatek wyrównawczy stawał się coraz bardziej samodzielnym podatkiem, podlegały mu wszelkiego rodzaju dochody s. pieniężne i w naturze, osiągane przez osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania na terenie Polski. Podatek ten obowiązywał do 1992 roku [2].
Podatek dochodowy od spółdzielczości był zbliżony do rozwiązań prawnych stosowanych wobec podmiotów gospodarki nieuspołecznionej. Jako dochód przyjęto sumę przychodów osiągniętych w roku podatkowym po potrąceniu kosztów ich uzyskania. Z biegiem czasu podstawą opodatkowania został zysk bilansowy, a sama konstrukcja podatku dochodowego od spółdzielni jest coraz bardziej skomplikowana np. przez przyjmowanie w niej określonych elementów opodatkowania przedsiębiorstw państwowych. W rezultacie przekształca się w świadczenie na rzecz budżetu.
Rozpoczęta w latach 80-tych reforma polskiego systemu podatkowego została podporządkowana transformacji gospodarki etatystycznej w gospodarkę rynkową. Realizowany program przekształceń systemowych, w myśl której to nie państwo, lecz rynek tworzy warunki do rozwoju przedsiębiorczości i umożliwia wzrost konkurencji, zakładał równouprawnienie sektorów, a w związku z tym ujednolicenie opodatkowania w zależności od formy własności.
,,Zasadniczym problemem w wyborze kierunku reformy podatkowej zapoczątkowanej w 1989 roku było to, że powinna ona równocześnie służyć realizacji procesów przekształceń gospodarki i jej stabilizowaniu. W realizacji tych celów często występuje sprzeczność, ponieważ procesy transformacji gospodarczej wymagają ożywienia gospodarczego, które nie powinno być hamowane nadmiernym fiskalizmem, podczas gdy program stabilizacji gospodarczej narzuca restrykcyjność polityki podatkowej.”[3]
W roku 1991 weszła ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych, jest ona podstawowym aktem prawnym, który reguluje opodatkowanie dochodów osób fizycznych uzyskiwanych z działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek, jak i z wynagrodzeń, rent i emerytur czy nieregularnych źródeł przychodów. Ustawa obejmuje wszystkie osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w Polsce, a także dotyczy wszystkich przychodów osiąganych przez podatników. Powszechny podatek dochodowy od osób fizycznych obowiązuje w naszym kraju od 1 stycznia 1992 roku. Tak więc rok 2002 – to jedenasty rok obowiązywania w naszym kraju tego podatku. Ustawą z dnia 26 lipca 1991 roku wszyscy mieszkańcy naszego kraju stali się podatnikami tego podatku.[4]
[1] T. Cholewicki Podatki – ogólne zarysy tematyki podatkowej, s. 20 ;
[2] T. Cholewicki Podatki s. 21 ;
[3] cyt. W. Pomykało Encyklopedia Biznesu s. 620 ;
[4] T. Kosakowski