Podstawowe podatki, stanowiące najistotniejsze źródło zasilania budżetów gmin to:
podatek od nieruchomości – jeden z trzech podatków z ustawy z 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, którego przedmiotem jest majątek – budynek, budowle i grunt nie związany z działalnością rolną lub leśną; w projektach jego zmiany planuje się upowszechnienie wartościowej podstawy opodatkowania nieruchomości, opartej o kataster nieruchomości. Wpływy z tytułu podatku od nieruchomości, podobnie zresztą jak i z pozostałych podatków majątkowych są stosunkowo pewne. Dochody płynące z tego podatku nie są jednak elastyczne, gdyż nie łatwo wpłynąć w krótkim okresie na rozwój źródeł tego podatku, przy czym wydajność tych źródeł nie dostosowuje się do zmieniających się potrzeb gmin.
Ponadto źródła podatku od nieruchomości są nierównomiernie rozłożone w przekroju gmin, co sprawia, że jest on szczególnie niedogodny dla gmin słabo zagospodarowanych. W literaturze często postuluje się przeprowadzenie reformy podatku od nieruchomości, aby uczynić z niego nie tylko źródło zasilania budżetów gmin, lecz także instrument, którym organy gminne mogłyby się posługiwać w stosunku do wszystkich właścicieli i użytkowników, zarówno nieruchomości, jak i gruntów, wpływając na racjonalną gospodarkę w tym zakresie, rozpatrywaną z punktu widzenia interesów gminy. Podatek ten mógłby odegrać szczególną rolę w dużych miastach, w których z reguły występuje brak terenów i silna tendencja rozwoju budownictwa mieszkaniowego oraz różnych form działalności gospodarczej. Konstrukcję prawną tego podatku reguluje ustawa z 12 stycznia 1991 r., o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. nr 9, poz.31 z późn. zm.).
Górne granice stawek określa bowiem corocznie MF, w drodze rozporządzenia. Kształt działania na obszarze działania gminy określa także uchwała rady gminy w zakresie dotyczącym stawek podatkowych oraz ewentualnych zwolnień z opodatkowania. Zgodnie z wyżej wymienioną ustawą obowiązek podatkowy w podatku od nieruchomości ciąży na osobach fizycznych, prawnych oraz jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, które pozostają w określonym stosunku prawnym do nieruchomości, w szczególności są jej właścicielami, posiadaczami samoistnymi lub zależnymi, a także zarządcami i użytkownikami wieczystymi nieruchomości.[1])
Przedmiotem opodatkowania zgodnie z ustawą są budynki lub ich części, budowle lub ich części przeznaczone na działalność gospodarczą inne niż rolnicze lub leśne, lub grunty objęte tymi przepisami. Cele wiązane z działalnością gospodarczą inną niż działalność rolniczą lub leśną, grunty pod jeziorami, grunty zajęte na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrownie wodne.
Podstawą wymiaru w podatku od nieruchomości stanowi, bądź powierzchnia użytkowa budynków lub ich części, dla budowli ich wartość ustalona dla potrzeb amortyzacyjnych na dzień 1 stycznia roku podatkowego, lub w szczególnych przypadkach ich wartość rynkowa, natomiast dla gruntów powierzchnia ich gruntów. Stawki w tym podatku określa rada gminy (jak wspomniano wyżej). Wysokość stawek podatku od nieruchomości uzależniona jest od tego, jakiego przedmiotu opodatkowania stawki dotyczą, a także od tego, jaki jest charakter i przeznaczenie opodatkowanej nieruchomości. Stawki podatku w odniesieniu do budynków i gruntów są stawkami kwotowymi. Rada gminy określa wysokość stawek podatku od nieruchomości, z tym że podatek ten nie może przekroczyć rocznie:
1) od budynków mieszkalnych lub ich części – 0,46 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej,
2) od budynków lub ich części związanych z działalnością gospodarczą inną niż rolnicza lub leśna, z wyjątkiem budynków lub ich części przydzielonych na potrzeby bytowe osób zajmujących lokale mieszkalne, oraz od części budynków mieszkalnych zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej – 15,86 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej,
3) od budynków lub ich części zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie obrotu kwalifikowanym materiałem siewnym – 7,38 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej,
4) od pozostałych budynków lub ich części – 5,29 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej,
5) od budowli – 2% ich wartości określonej na podstawie art. 4 ust. 1 pkt 2 oraz ust. 4-6,
6) od gruntów związanych z działalnością gospodarczą inną niż działalność rolnicza lub leśna, z wyjątkiem związanych z budynkami mieszkalnymi – 0,56 zł od 1m2 powierzchni,
7) od gruntów:
· będących użytkami rolnymi nie wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz. U. z 1993 r. Nr 94, poz. 431 i z 1994 r. Nr 1, poz. 3 i z 1996 r. Nr 91 poz. 409), wykorzystywanych na cele rolnicze – 0,05 zł od 1m2 powierzchni,
· pod jeziorami, zajętych na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrowni wodnych – 3,09 zł od 1 ha powierzchni,
pozostałych – 0,08 zł od 1 m2 powierzchni.
W podatku rada gminy może zastosować pewne zwolnienia. Podatek od nieruchomości nie jest konkurencyjny w stosunku do podatków uiszczanych do budżetu państwa. Uznawany jest on za najbardziej wydajny podatek lokalny.
podatek rolny – opodatkowujący grunty wchodzące w skład gospodarstwa rolnego o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha., mający charakter przychodowy. W praktyce wpływy z tytułu podatku rolnego kształtują się na niższym poziomie niż to przewidywano w momencie konstruowania systemu podatkowego gmin. Składa się na to wiele czynników m.in. polityka państwa wobec rolnictwa, system celny, procesy gospodarki, prywatyzacje państwowych gospodarstw. Podatek rolny uregulowany jest ustawą z 15 XI 1984 r., o podatku rolnym (Dz. U. 1993 r. Nr 94 poz. 431 z późn. zm.). Opodatkowaniu podatkiem rolnym podlegają grunty gospodarstw rolnych, w związku z tym podatek jest często mylnie nazywany gruntowym. Podatkowi rolnemu podlegają te grunty gospodarstw rolnych, które stanowią własność, lub znajdują się w posiadaniu osoby fizycznej lub osoby prawnej, albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej (np. Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa).
Z opodatkowania wyłączone zostały grunty:
1) pod jeziorami i wodami płynącymi,
2) stanowiące nieużytki,
3) wpisane do majątku zabytków,
4) zajęte na prowadzenie działalności gospodarczej inna niż działalność rolnicza,
5) stanowiące działki przyzagrodowe członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych, którzy osiągnęli wiek emerytalny, bądź są inwalidami I lub II grupy,
6) wyłączone na cele nierolnicze na podstawie ostatecznych decyzji administracyjnych.
Podmiotami podatku rolnego są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki nie posiadające osobowości prawnej, które są właścicielami lub samoistnymi posiadaczami gruntów wchodzących w skład gospodarstw rolnych lub posiadające – na podstawie zawartej umowy albo innego tytułu prawnego, a także bezumownie – grunty wchodzące w skład gospodarstw rolnych stanowiących własność Skarbu Państwa lub gminy.[2])
Z obowiązku podatkowego zwolnionesą gminy i Skarb Państwa. Od opodatkowania podatkiem od nieruchomości wolne są kościelne osoby prawne, gminy żydowskie, Związek Gmin Żydowskich, jeżeli nieruchomości lub ich części przeznaczone są na cele niemieszkalne (za wyjątkiem wykorzystywanej na działalność gospodarczą), lub mieszkalne duchownych i członków zakonu.
Podstawą opodatkowania w podatku rolnym stanowi liczba hektarów przeliczeniowych, która ustalona jest na podstawie powierzchni, rodzajów, klas użytków rolnych wynikających z ewidencji gruntów oraz zaliczenia do okręgu podatkowego. Na potrzeby podatku, ustalone zostały cztery okręgi podatkowe, do których zaliczono gminy, miasta oraz dzielnice w miastach w zależności od warunków ekonomicznych i produkcyjno-klimatycznych. Tabela zawarta w ustawie o podatku rolnym określa przeliczniki, według których powierzchnię użytków rolnych wyrażoną w hektarach przelicz się na hektary przeliczeniowe. W celu obliczenie podatku należy zastosować odpowiednią stawkę kwotową odnoszącą się do 1 ha przeliczeniowego.
Przeliczniki stawek podatku rolnego, uwzględniające powyższe kryteria prezentuje tabela.
Tabela 1. Skala podatku rolnego
Rodzaje użytków rolnych | Grunty orne | Łąki i pastwiska | ||||||
Okręgi podatkowe | I | II | III | IV | I | II | III | IV |
Klasa użytków rolnych | Przeliczniki | |||||||
I | 1,95 | 1,80 | 1,65 | 1,45 | 1,75 | 1,60 | 1,45 | 1,35 |
II | 1,80 | 1,65 | 1,50 | 1,35 | 1,45 | 1,35 | 1,25 | 1,10 |
III a | 1,65 | 1,50 | 1,40 | 1,25 | ||||
III | 1,25 | 1,15 | 1,05 | 0,95 | ||||
III b | 1,35 | 1,25 | 1,15 | 1,00 | ||||
IV a | 1,10 | 1,00 | 0,90 | 0,80 | ||||
IV | 0,75 | 0,70 | 0,60 | 0,55 | ||||
IV b | 0,80 | 0,75 | 0,65 | 0,60 | ||||
V | 0,35 | 0,30 | 0,25 | 0,20 | 0,20 | 0,20 | 0,15 | 0,15 |
VI | 0,20 | 0,15 | 0,10 | 0,05 | 0,15 | 0,15 | 0,10 | 0,05 |
Źródło: Ustawa o podatku rolnym
Stawki podatku rolnego są rocznymi stawkami kwotowymi, kształtowanymi w relacji do 1 ha przeliczeniowego. Ustala się je jako równowartość pieniężną 2,5 q żyta obliczona wg średniej ceny skupu żyta za pierwsze 3 kwartały roku poprzedzającego rok podatkowy.
Na podstawie komunikatu Prezesa GUS z 20 października 2000 roku średnia cena żyta za okres III pierwszych kwartałów 2000 roku wynosiła 35,82 zł/1q. – zatem podatek, z 1 hektara przeliczeniowego (dla przelicznika 1,0) w roku 2001 będzie wynosił 89,50 zł.
Rada gminy może jednak obniżyć średnią cenę skupu żyta, określone przez Prezesa GUS. Podatek rolny od osób fizycznych ustala w drodze decyzji na rok podatkowy wójt (burmistrz, prezydent) właściwy ze względu na miejsce położenia gruntów. Podatek rolny płatny jest w 4 ratach, w terminie do 15 marca, maja, września i listopada roku podatkowego.
Ustawa przewiduje stosowanie licznych zwolnień i ulg. Część z nich ma charakter przedmiotowy i nawiązuje do właściwości (np. niskiej jakości). Inne mają charakter stymulacyjny, bądź wynikają ze zdarzeń losowych, a także z faktu położenia gruntów na terenach górskich i podgórskich. Natomiast podmiotowy charakter mają ulgi z tytułu zmniejszonej zdolności płatniczej. Podatek rolny ma duże znaczenie w gminach wiejskich, gdzie jest głównym źródłem dochodów budżetu gminnego. Ma on charakter produkcyjny, związany jest z produkcją rolną, jej wydajnością, efektywnością, rozmiarami i strukturą, podejmowanymi inwestycjami. Ma więc, przynajmniej w części inny charakter niż podatek od nieruchomości. Wysokość zobowiązania podatkowego w zakresie podatku rolnego zależy od czynników kształtujących przychody i koszty gospodarstwa rolnego, oraz od sytuacji osobistej podatnika.
Zwolnienia przedmiotowe:
W ustawie o podatku rolnym określono następujące zwolnienia:
· Użytki rolne klas V,VI.VI z (zwolnienie stosowane z urzędu).
· Grunty położone w pasie drogi granicznej (zwolnienie stosowane z urzędu).
· Grunty orne, łąki i pastwiska objęte melioracją.
· Użytki rolne, na których zaprzestano produkcji rolnej , przy czym zwolnienie dotyczyć może nie więcej niż 20% powierzchni użytków rolnych gospodarstwa, nie więcej niż 10 ha (do 3 lat).
· Grunty lub prawo wieczystego użytkowania gruntów, nabyte w drodze kupna na utworzenie nowego lub powiększenie już istniejącego gospodarstwa do powierzchni nie przekraczającej 100 ha, oraz grunty Państwowego Funduszu Ziemi i Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (na 5 lat) ( [3]
· Grunty powstałe z zagospodarowania nieużytków (na 5 lat).
· Grunty otrzymane w wyniku wymiany lub scalenia (na 1 rok).
Ulgi podatkowe:
Ø Po okresie zwolnienia z podatku, dla gruntów wymienionych w trzech ostatnich punktach, stosowana jest ulga podatkowa w wysokości: 75% w pierwszym roku; 50% w drugim.
Ø Podatnikom podatku rolnego, na okres nie dłuższy niż 15 lat, przysługuje 25% ulga inwestycyjna z tytułu:
Ø Budowy lub modernizacji budynków inwentarskich oraz obiektów służących ochronie środowiska.
Ø Zakupu i zainstalowania: deszczowni, urządzeń melioracyjnych i zaopatrzenia gospodarstwa w wodę oraz urządzeń do wykorzystywania na cele produkcyjne naturalnych źródeł energii.
Ø Ulga ta przyznawana jest po zakończeniu inwestycji pod warunkiem jej odpowiedniego udokumentowania.
Ø Stosowana jest również 60% ulga podmiotowa dla żołnierzy ([4]odbywających zasadniczą służbę wojskową, służbę zastępczą lub szkolenie wojskowe, trwające dłużej niż 9 miesięcy.
Ø Przewidziane są także ulgi przedmiotowe stosowane z urzędu dla gruntów położonych na terenach podgórskich i górskich w wysokości: 30% kwoty podatku dla gruntów klas: I, II, IIIa, III, IIIb, lub 60% kwoty podatku dla gruntów klasy IVa, IV, IVb.
Ø Szczególną formą ulgi w podatku rolnym jest zaniechanie ustalania lub poboru podatku. Zaniechanie ma miejsce w przypadku wystąpienia klęski żywiołowej, która spowodowała istotne szkody majątkowe. Podstawą obliczenia wysokości ulgi jest wysokość otrzymanego przez poszkodowanych odszkodowania z tytułu ubezpieczenia.
Ø Za specyficzną ulgę uznaje się również prawo wojewody do zaliczenia niektórych gmin do innych okręgów podatkowych. Prawo to przysługuje również radzie gminy w odniesieniu do niektórych wsi.
Ø Rada gminy może wprowadzić inne niż wymienione ulgi i zwolnienia. Rada gminy jest uprawniona do obniżania ceny skupu ustalanych dla potrzeby podatku rolnego.
Pośród ulg i zwolnień wyróżnić można ulgi i zwolnienia stosowane z urzędu oraz przyznawane, na wniosek podatnika, w drodze decyzji przez wójta, burmistrza lub prezydenta. W przypadku podatku rolnego wprowadzono specyficzny mechanizm kumulowania ulg i zwolnień podatkowych. W pierwszej kolejności stosuje się ulgi dotyczące terenów górskich, a następnie ulgi związane z gruntami o niższych klasach, scalonymi, zagospodarowanymi itd., ulgi dla rodzin żołnierzy i ulgi w razie klęski żywiołowej. Każda ulga zmniejsza podstawę do naliczenia kolejnej.
Obowiązek podatkowy w podatku rolnym powstaje od pierwszego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym zaistniały okoliczności uzasadniające powstanie tego obowiązku. Obowiązek wygasa ostatniego dnia miesiąca, w którym przestały istnieć okoliczności uzasadniające ten obowiązek. Rozwiązanie to eliminuje możliwość podwójnego opodatkowani gruntów rolnych, podatkiem rolnym i podatkiem od nieruchomości, w przypadku przeznaczenia ich na inną działalność niż działalność rolnicza.
W przypadku osób fizycznych podatek rolny wraz z podatkiem leśnym i od nieruchomości pobierane są w formie łącznego zobowiązania pieniężnego na podstawie jednego nakazu płatniczego. Taki pobór podatków umożliwiają przepisy wykonawcze do ustawy o zobowiązaniach podatkowych.
podatek leśny- konstrukcja podatku leśnego określona jest w ustawie z dnia 28 września 1991 r. o lasach,[5]) która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1992 r. Podatek ten w swojej istocie i konstrukcji zbliżony jest do podatku rolnego. Nie jest to jednak podatek przychodowy, ponieważ fakt, z którym ustawodawca łączy powstanie obowiązku podatkowego w tym podatku polega na posiadaniu lasu, nie zaś na odnoszeniu z niego pożytków lub za prowadzenie gospodarki leśnej jako działalności gospodarczej, w tym sensie las jest wartością majątkową. Opodatkowaniu podatkiem leśnym podlegają wszystkie lasy z wyjątkiem lasów nie związanych z gospodarką leśną, zajętych na ośrodki wypoczynkowe, działki budowlane, rekreacyjne i wyłączonych decyzjami administracyjnymi z gospodarki leśnej na cele inne niż leśne. Lasy nie objęte podatkiem leśnym podlegają podatkowi od nieruchomości.
Obowiązek podatkowy w zakresie podatku leśnego ciąży na osobach fizycznych, osobach prawnych, jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, które:
- są właścicielami albo samoistnymi posiadaczami lasów lub
- posiadają lasy stanowiące własność Skarbu Państwa lub gminy na podstawie zawartej umowy lub innego tytułu prawnego, a także bezumownie.
Obowiązek podatkowy w podatku leśnym od lasów pozostających w zarządzie Lasów Państwowych oraz wchodzących w skład Zasobu Własności Skarbu Państwa ciąży na nadleśnictwach i na jednostkach organizacyjnych Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, faktycznie władających lasami.
Od opodatkowania zwolnione są obligatoryjnie lasy z drzewostanem w wieku do 40 lat, lasy wchodzące w skład rezerwatów przyrody i parków narodowych, lasy ochronne, oraz lasy wpisane do rejestru zabytków. Ponadto, rada gminy może wprowadzić w drodze uchwały inne zwolnienia niż przewidziano w ustawie. Konstrukcja podstawy opodatkowania jest stosunkowo złożona. Stanowi je liczba hektarów przeliczeniowych ustalona na podstawie powierzchni głównych gatunków drzew w drzewostanie i klas bonitacji. Tabela zawarta w ustawie o lasach zawiera przeliczniki powierzchni lasu wyrażone w hektarach fizycznych na hektary przeliczeniowe przy uwzględnieniu gatunków drzew w drzewostanach i klasy bonitacji drzewostanu.
Podatek leśny od 1 ha przeliczeniowego za rok podatkowy wynosi równowartość pieniężną 0,200 m3 drewna tartacznego iglastego, obliczone wg średniej ceny sprzedaży drewna uzyskanej przez nadleśnictwa za pierwsze trzy kwartały roku poprzedzającego rok podatkowy. Średnią cenę sprzedaży drewna tartacznego iglastego ustala się na podstawie komunikatu Prezesa GUS ogłaszanego w MP w terminie 20 dni po upływie trzeciego kwartału. Dla lasów ochronnych, lasów wchodzących w skład rezerwatów przyrody i parków narodowych oraz lasów, dla których nie ma sporządzonego planu urządzenia lasu lub uproszczonego planu urządzenia lasu, podatek leśny za rok podatkowy wynosi równowartość pieniężną 0,3 q żyta od powierzchni 1 ha fizycznego lasów i gruntów leśnych, ustalonej na podstawie ewidencji gruntów.
Osoby fizyczne uiszczają podatek leśny w czterech równych ratach na podstawie odpowiedniej decyzji wójta, burmistrza, prezydenta ze względu na miejsce położenia lasu. Pozostali podatnicy uiszczają ten podatek na podstawie sporządzanych przez siebie deklaracji bez wezwania na rachunek budżetu właściwej gminy. Zgodnie z nowelizacją, osoby prawne, jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, nadleśnictwa oraz jednostki organizacyjne Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, zobowiązane będą składać deklaracje na podatek leśny na dany rok podatkowy, sporządzone na formularzu określonego wzoru, w terminie do dnia 15 stycznia. Znaczenie podatku leśnego może być istotne w gminach, na których terenie położone są duże obszary lasów. Działalność leśna powinna przynosić określone przychody.
podatek od środków transportowych – podatek ten uregulowała ustawa z 12 stycznia 1991 r o podatkach i opłatach lokalnych. Podatkowi od środków transportowych podlegają pojazdy samochodowe, ciągniki, przyczepy, motorowery, a także wyposażone w silniki jachty, promy i łodzie.[6])Obowiązek podatkowy ciąży na osobach fizycznych i osobach prawnych będących właścicielami środków transportowych, a także na jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, na które środek transportowy jest zarejestrowany.
W związku z nowelizacją ustawy o podatkach i opłatach lokalnych, wchodzące w życie 1 stycznia 1997 r. ustalenie rocznych stawek kwotowych w zakresie omawianego podatku nie jest już dokonywane w drodze rozporządzenia MF, lecz w drodze uchwały rady gminy. Rada gminy określa, w drodze uchwały, wysokość stawek podatku od środków transportowych, z tym, że roczna stawka podatku od jednego środka transportowego nie może przekroczyć wymienionej w ustawie granicy.
Przy określaniu stawek rada gminy powinna uwzględnić rodzaj środka, pojemność skokową silnika lub moc silnika, ładowność, masę całkowitą, a ponadto może uwzględnić wiek albo wartość środka transportowego. Organem podatkowym w sprawach podatku od środków transportowych jest organ gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta), na terenie, której znajduje się miejsce zamieszkania lub siedziba podatnika, a w odniesieniu do jachtów, promów i łodzi – na której terenie są te środki zarejestrowane. Podatek jest płatny w dwóch ratach każdego roku, w terminie do 15 lutego i do 15 września każdego roku.
Stawki podatkowe:
Stawki podatku od środków transportowych są stawkami kwotowymi, waloryzowanymi corocznie o wskaźnik wzrostu cen towarów konsumpcyjnych przez Ministra Finansów.
Wysokość stawek podatku zależy od:
rodzaju środka transportowego,
pojemności skokowej silnika lub mocy silnika, ładowności albo masy całkowitej,
wieku lub wartości środka transportowego.
Jakkolwiek rada gminna ma pewne możliwości kształtowania stawek podatku od środków transportowych w oparciu o powyższe kryteria, to obowiązuje ją górny limit kwot podatku zawartych w ustawie. Począwszy od 1 stycznia 2000 roku wynoszą one np.:
· 2297,87 zł – od samochodów ciężarowych o ładowności powyżej 12 ton oraz ciągnika siodłowego i balastowego,
· 1776,83 zł. – od samochodu ciężarowego o ładowności od 2 do 12 t, przyczepy i naczepy o ładowności powyżej 5t oraz autobusu.
[1] Ustawa o podatkach i opłatach lokalnych z dnia 12 stycznia 1991 r. (Dz. U. Nr 9, poz. 31 z późn. zm.)
[2] Grażyna Krasiwska-Walczak op. cit. str. 207
[3]) W przypadku przekazania gospodarstwa za długi bankom, w związku z obowiązującymi przepisami bankowymi, można ten okres podwoić.
[4]) W przypadku rodzin żołnierzy ulga wynosi 40%.
[5] „Ustawa o lasach” z dnia 28 września 1991 (Dz. U. Nr 101 z 1992 r. poz. 444 z późn. zm.).
[6] A. Bordo op. cit. str. 64