Współczesne pojęcie podatku w polskim prawie nie zostało ustawowo zdefiniowane. Pod pojęciem podatku rozumiemy, że jest on nieodpłatnym, przymusowym i pieniężnym świadczeniem o charakterze ogólnym, które jest nakładane jednostronnie przez związek publicznoprawny.[1]
Związkiem tym jest przede wszystkim państwo.
W definicji należy zwrócić uwagę na jej poszczególne elementy:
- przymusowy charakter,
- bezzwrotność,
- nieodpłatność,
- jednostronność ustalania,
- ogólny charakter,
- pieniężna forma,
- przewłaszczenie.[2]
Przymusowy charakter oznacza, że w razie odmowy uiszczenia podatku organ administracji państwowej może stosować środki przymusu, aby wyegzekwować należną kwotę. W tym celu przewidziany jest tryb egzekucyjny.
Bezzwrotność polega na tym, że podatek zapłacony nie podlega zwrotowi. Wyjątek stanowią przypadki, w których podatek został błędnie naliczony lub zawyżony.
Nieodpłatność wyraża się tym, że wraz ze świadczeniem podatkowym nie wiąże się bezpośrednio żadne wzajemne świadczenie państwa na rzecz podatnika. Budżet zasilany przez podatki finansuje usługi o charakterze zbiorowym : obrona narodowa, oświata, ochrona zdrowia itd. Jest to odpłatność ogólna w której podatnik uczestniczy ale w innej proporcji niż by to wynikało z ciężaru płaconego przez niego podatku.
Jednostronność oznacza to, że wysokość podatku ustalana jest przez państwo i nie jest wynikiem umowy z podatnikiem. Podatnik ma jedynie pośredni wpływ na wysokość podatku poprzez kształtowanie systemu podatkowego przy wykorzystaniu mechanizmów demokracji parlamentarnej.
Ogólny charakter podatku oznacza , że wprowadzany jest w życie poprzez akty normatywne ustalając podatki dla określonych adresatów a nie konkretnych osób.
Przewłaszczenie to zmiana właściciela środków pieniężnych płaconych z tytułu podatków.[3]
Podatki tworzące system podatkowy są zróżnicowane, co do ich formy jak i poboru. Ich podział został sklasyfikowany według następujących kryteriów:
1. kryterium przedmiotu opodatkowania na:
– podatki przychodowe
– podatki dochodowe
– podatki majątkowe
– podatki od wydatków
2. kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku na:
– podatki bezpośrednie
– podatki pośrednie
3. kryterium podziału dochodów podatkowych pomiędzy państwo a samorząd na:
– podatki państwowe
– podatki samorządowe
– podatki wspólne
4. kryterium przeznaczenia:
– ogólne
– celowe.[4]
Podatki przychodowe wymierzane są od dochodów brutto, czyli od całości wpływów pieniężnych danej jednostki, osiąganych z danej działalności. Nie uwzględnia się zatem wydatków poniesionych w związku z uzyskaniem danego wpływu.[5]
Cechą charakterystyczna podatków przychodowych jest ich związek ze źródłem przychodów.
Tym samym ciążą one na źródłach przychodów, niezależnie od tego w czyim posiadaniu lub w czyjej dyspozycji źródła te się znajdują. Rzeczowy charakter tych podatków powoduje, że odpowiedzialność za nie zapłacony podatek rzeczowy jest związana z każdorazowym dysponentem źródła przychodów. Nie ma też w odniesieniu do tych podatków zastosowania zasady kumulacji przychodów z innymi przychodami podatnika.
Przy wymiarze i poborze podatku przychodowego nie uwzględnia się osobistej sytuacji podatnika. Do podatków przychodowych zaliczamy podatki przemysłowe i płacone od działalności produkcyjnej, usługowej i handlowe, podatek rolny od gruntów i podatek leśny a także podatek dochodowy od przychodów osób fizycznych.[6]
Podatki dochodowe charakteryzują się tym, że odnoszą się do indywidualnych dochodów podatników. Pod uwagę bierze się całokształt okoliczności związanych z osobą podatnika czyli dane o rozmiarach przychodu brutto i koszty poniesione w celu uzyskania tego przychodu. Podstawę opodatkowania stanowi nadwyżka uzyskana z różnicy pomiędzy przychodem a kosztami. Do podatków dochodowych zaliczamy podatek dochodowy od osób prawnych, podatek dochodowy od osób fizycznych, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa.
Podatki majątkowe są rozróżniane w zależności od tego co stanowi przedmiot podatku. Przedmiotem tym może być stan posiadania majątku zarówno jego części jak i całości, obrót majątkiem i przyrost majątku nie związany ze zmianą właściciela.
Opodatkowanie majątku może mieć charakter stały, periodyczny lub jednorazowy.[7]
Do podatków majątkowych należą: podatek od nieruchomości, podatek od środków transportowych, podatek od spadków i darowizn, opłata skarbowa od czynności cywilno-prawnych.
Podatki od wydatków obciążają dochód podatnika w momencie jego wydatkowania. Cechą charakterystyczną tych podatków jest to, że ich materialny ciężar ponosi konsument, natomiast ich podatnikiem w sensie formalnym jest podmiot prowadzący działalność gospodarczą w zakresie obrotu wyrobami lub usługami podlegającymi opodatkowaniu.[8]
Należy odróżnić dwie różne sytuacje:
– pierwszą, w której dokonywany wydatek stanowi koszt
– drugą, w której wydatek jest wykorzystaniem osiągniętego dochodu.[9]
Podatki od wydatków mają charakter uzupełniający. Uzupełniają mechanizm bezpośredniego opodatkowania dochodów i majątków indywidualnych. Są one instrumentem pośrednim.[10]
Do podatków konsumpcyjnych należą: podatek od towarów i usług, podatek akcyzy, opłaty monopolowe, podatek importowy, podatek od gier.
Podatki pośrednie to podatki pośrednio nawiązujące do zdolności podatkowej osoby fizycznej i prawnej. Gdzie źródło podatku nie pokrywa się z przedmiotem. Podatek pośredni, to taki, który może być przerzucany, polega to na tym, że opodatkowany tylko formalnie jest podatnikiem gdyż w rzeczywistości ma możliwość legalnego przesunięcia ciężaru podatkowego na inne osoby.
Wyróżnia się kilka rodzajów przerzucania. Może ono mieć charakter:
- ustawowy, gdy ustawodawca nakazuje lub dozwala przerzucenie ciężaru podatkowego
- faktyczny, przerzucenie następuje bez woli ustawodawcy.[11]
Przerzucanie może być zupełne lub częściowe. Przerzucanie wyraża też pewien ruch: przerzucanie w przód powoduje wzrost cen zbywanych przez podatnika artykułów i usług, przerzucanie w tył powoduje obniżenie cen produktów i usług nabywanych przez podatnika. W obu przypadkach przyczyną przerzucania jest nałożenie podatku wywołujące reakcję opodatkowanego. Skutkiem jest zmiana ceny. Podatkami pośrednimi są podatki od obrotu majątkiem i od wydatków.
Podatki bezpośrednie nawiązują bezpośrednio do zdolności podatkowej osoby fizycznej lub prawnej. Źródło podatku pokrywa się z przedmiotem oznacza to, że podatnik jest podatnikiem w sensie formalnym i materialnym. Oznacza to, że podatek nie może być przerzucany lub według zamiaru ustawodawcy nie powinien być przerzucany.
Podatki bezpośrednie to podatki przychodowe, dochodowe i majątkowe od posiadanego majątku i przyrostu majątkowego.[12]
W polskim systemie podatkowym podatkami państwowymi są podatki:[13]
- od towarów i usług,
- akcyzowy,
- importowy,
- od gier,
- wpłaty z zysku od przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa.
Podstawową zasadą obowiązującą w podatku od towarów i usług (VAT – value added tax) jest, iż sprzedawca oblicza podatek należny od dokonanej sprzedaży i odejmuje od niego podatek zapłacony wcześniej przez dostawców, zawarty w fakturach zakupu. Powstałą różnicę wpłaca do budżetu, lub otrzymuje zwrot, jeśli podatek zawarty w fakturach jest wyższy od należnego.
VAT funkcjonuje w Polsce od 5 lipca 1993 r. Zastąpił przestarzały i w nowoczesnych gospodarkach rynkowych prawie już nie używany podatek obrotowy. Ta zmiana została przeprowadzona sprawnie i gospodarka nie przeżyła z tego powodu większych perturbacji. Obecnie VAT uznawany jest za jeden z najlepiej działających elementów systemu podatkowego w Polsce.
VAT płacą osoby fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, jeśli sprzedają towary, świadczą usługi, eksportują i importują, lub często wykonują inne czynności.[14]
Podatek akcyzowy jest rodzajem podatku pośredniego nakładanego na wyroby konsumpcyjne zwane akcyzowymi, między innymi alkoholowe, tytoniowe, paliwa i wyroby uznane za luksusowe. Akcyza może sięgać nawet kilkudziesięciu procent ceny detalicznej. W Polsce dochody budżetowe z tytułu akcyzy stanowią 18%.
Podatkowi akcyzowemu podlegają również: nadmierne ubytki oraz zawinione niedobory wyrobów akcyzowych. Podatek akcyzowy został przywrócony po prawie pięćdziesięciu latach i obowiązuje od 5 lipca 1993 r. Obowiązek podatkowy w podatku akcyzowym ciąży na producencie wyrobów akcyzowych i na importerze wyrobów akcyzowych.[15]
Redakcja prawna podatku zawarta jest w ustawie, z dnia 25 listopada 1993 r. o podatku importowym od towarów sprowadzanych lub nadsyłanych z zagranicy. Podstawą obliczenia podatku jest wartość celna towarów, powiększona o należne cło.[16]
Obowiązek podatkowy został nałożony ustawą z dnia 29 lipca 1992 r. o grach losowych i zakładach wzajemnych. Przedmiotowym zakresem tego podatku objęte zostały gry losowe i zakłady wzajemne. Ustawa zdefiniowała gry losowe jako „gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik zależy od przypadku, a warunki gry określa regulamin”. Opodatkowaniu podatkiem od gier nie podlegają loterie promocyjne, w których uczestniczy się poprzez nabycie towaru lub usługi, a podmiot urządzający loterię oferuje wygrane rzeczowe lub pieniężne. Sposób naliczania podatku jest dość skomplikowany, stosuje się stawki procentowe oraz kwotowo-procentowe. Znaczenie podatku od gier dla budżetu państwa jest niewielkie, przynosi on zaledwie 0,4% wpływów podatkowych.[17]
Do podatków samorządowych należą:
- podatek leśny,
- podatek rolny,
- podatek od nieruchomości,
- podatek od środków transportowych,
- podatek od posiadania psów,
- opłaty lokalne
- zryczałtowany podatek dochodowy w formie karty podatkowej,
- podatek od spadku i darowizn.[18]
Podatek leśny, podobny w charakterze do podatku rolnego obejmuje pół miliona podatników, wpływy natomiast wynoszą 111 mln zł, tj. 0,09% dochodów państwa i 0,3% dochodów gmin. Podstawę opodatkowania podatkiem leśnym stanowi liczba hektarów przeliczeniowych, ustalona na podstawie powierzchni głównych gatunków drzew w drzewostanie i klas bonitacji drzewostanu dla głównych gatunków drzew – wynikających z planu urządzenia lasu, według stanu na dzień 1 stycznia roku podatkowego. Podatek leśny od jednego hektara przeliczeniowego wynosi równowartość pieniężną 0,200 m3 drewna tartacznego iglastego, obliczoną według ceny sprzedaży tego drewna uzyskanej przez nadleśnictwa.
Jest to w zasadzie podatek majątkowy, naliczany od powierzchni użytków rolnych przeliczonych na tzw. hektary przeliczeniowe przy uwzględnieniu rodzaju gruntów, klas użytków rolnych i miejsca położenia gruntów. Mimo że podatników jest ponad 2 mln, udział tego podatku w dochodach państwa nie przekracza 0,7%, a w budżetach gmin 2%. Obowiązek podatkowy z tego tytułu został nałożony ustawą z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym.[19]
Podatek od nieruchomości ma charakter podatku majątkowego, a podstawę opodatkowania gruntów i budynków stanowi ich powierzchnia bez uwzględnienia ich wartości. Przy 10 mln podatników, w 1997 r. wpływy z tego podatku wyniosły 4.427 mln zł, a więc 3,8% ogółu i 11,2% dochodów podatkowych gmin. Stawki podatkowe w podatku od nieruchomości określa Rada gminy. Nie mogą one jednakże przekroczyć maksymalnych stawek określonych przez ustawodawcę.[20]
Podatek od środków transportowych ma również charakter podatku majątkowego. Od 1998 r. nie są nim objęci właściciele samochodów osobowych, a jedynie ciężarowych od 2 ton, autobusów, przyczep i naczep powyżej 5 ton oraz ciągników siodłowych i balastowych. Stąd udział tego podatku w dochodach z tytułu podatków ogółem spada z 1% w 1997 r. do 0,2% w tym roku, a w dochodach gmin z 2,9% do 0,6%.[21]
Podatkowi od spadków i darowizn podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy i praw majątkowych, w drodze spadku lub darowizny. Obowiązek podatkowy ciąży na nabywcy własności rzeczy i praw majątkowych, a w wypadku darowizny obowiązek podatkowy ciąży solidarnie na obdarowanym i darczyńcy. Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów, ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. Wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe. Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku, według obowiązujących skal.[22]
Do podatków wspólnych należą:
- podatek dochodowy od osób fizycznych.
- podatek dochodowy od osób prawnych.[23]
Podstawę opodatkowania stanowi dochód danej osoby, pomniejszony o odliczenia i ulgi. Podatek dochodowy od osób fizycznych obejmuje swym zasięgiem wszystkie dochody osób fizycznych Wprowadzony w 1992 r. system opodatkowania dochodów osób fizycznych miał na celu powszechne i jednolite opodatkowanie tych osób. Jednak, z uwagi na oddalanie się w czasie innych reform, do systemu podatkowego wprowadzono szereg ulg i zwolnień.[24]
W obecnej postaci podatek dochodowy od osób prawnych został wprowadzony ustawą z 15 lutego 1992 r.. Ustawa ta została poprzedzona ustawą z 31 stycznia 1989 r. stanowiącą pierwszy etap reformy systemu podatkowego w kierunku stworzenia jednolitych zasad podatkowych dla podmiotów gospodarczych. Podatnikami są osoby prawne oraz niektóre jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej.
Podatkowi temu nie podlegają spółki cywilne, jawne, komandytowe, w których w sytuacji braku osobowości prawnej podmiotem opodatkowania jest wspólnik, a nie spółka. Podatek dochodowy od osób prawnych nie obejmuje m.in.: Skarbu Państwa, Narodowego Banku Polskiego oraz gmin.[25]
Ten podział podatków ma istotne znaczenie z punktu widzenia równoważenia budżetów lokalnych. Z podziałem tym wiąże się podział podatków na:
- obligatoryjne, podatki obowiązujące z mocy prawa
- fakultatywne, podatki, które mogą ale nie muszą być wprowadzane przez władze gminy, oraz na których wysokość gmina ma wpływ.[26]
Podatki ogólne dominujące nie mają określonego przeznaczenia, stanowią ogólne źródło dochodów budżetowych.
Podatki celowe, to te, które przeznaczone są na finansowanie z góry określonych zadań. Podatki celowe są źródłem tworzenia funduszy celowych. Należą do nich podatki od środków transportowych oraz opłaty wyrównawcze.[27]
W klasycznej teorii jedynym celem podatku jest pokrycie wydatków publicznych; podatek nie powinien mieć żadnego wpływu na gospodarkę. Taka koncepcja, ograniczająca rolę podatku do zasilania kas Skarbu Państwa i przyznająca mu funkcje czysto finansowe, jest zbliżona do koncepcji państwa żandarma. Podatek, będąc instrumentem takiego państwa, nie może sprawować funkcji gospodarczych lub społecznych, skoro państwo ogranicza się do utrzymywania porządku i nie wolno mu interweniować w dziedzinie gospodarczej i społecznej. Ta doktryna absolutnej neutralności podatku nie daje się już dziś obronić, ponieważ w oczywisty sposób niemożliwe jest pobranie z użyciem przymusu fiskalnego niemal 1 PKB, nie powodując przy tym znacznych reperkusji gospodarczych. Dlatego podatek powinien mieć również inne cele oprócz finansowego takie jak cele gospodarcze i cele społeczne lecz spośród nich pierwszeństwo powinien mieć jednak cel finansowy.[28]
Oddziaływanie podatków na sferę społeczną może mieć charakter globalny lub selektywny. Poprzez podatki zmniejszyć można nierówności występujące w społeczeństwie.
Ulgi na koszty utrzymania dzieci czy zmniejszone podatki spadkowe są podatkowymi elementami polityki prorodzinnej, natomiast dochody podatkowe mogą być przeznaczone na finansowanie instytucji pomocy społecznej.
Oddziaływanie podatków na sferę gospodarczą może być również ogólne lub selektywne. Jako ilustrację oddziaływania całości gospodarki można podać ostrąinterwencję podatkową, mającą wchłonąć nadmierną siłę nabywczą i zwalczyć inflację. Selektywne oddziaływanie to użycie procedur podatkowych np. do rozwoju badań naukowych, ustanawiając system ulg skłaniających do wzrostu nakładów przedsiębiorstw na badania, czy rozładowanie kryzysu mieszkaniowego stymulując inwestycje budowy domów czynszowych.
Podmiotem biernym podatku jest podmiot, na który państwo nakłada obowiązek świadczenia podatkowego – podatnik. W ramach obowiązku podatkowego mieści się nie tylko ponoszenie ciężaru podatkowego co jest sprawą zasadniczą, ale także obowiązek natury proceduralnej, polegający na czynnościach związanych z zapłatą podatku.[29]
Podatnikiem jest osoba prawna, fizyczna, ale także spadki nie objęte, stowarzyszenia nie mające osobowości prawnej i rodziny żyjące we wspólnym gospodarstwie domowym.
W świadczeniu podatkowym uczestniczyć może:
- płatnik
- inkasent.[30]
Płatnik to podmiot zobowiązany do obliczenia i pobrania podatku oraz wypłaceniu go na rachunek właściwego organu podatkowego. Ustanowienie płatnika może nastąpić albo na podstawie ustawy, albo na podstawie rozporządzenia Ministra Finansów. Inkasent podatku pobiera jedynie należne kwoty podatku od podatnika i wpłaca je na rachunek właściwego organu podatkowego.[31]
[1] J. Głuchowski, Polskie Prawo Podatkowe, PWN, Warszawa, s. 7
[2] B. Brzeziński, Prawo podatkowe, Dom Organizatora, Żak, Toruń 2006, s. 17
[3] P.M.Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne,PWE, Warszawa 2000, s. 53
[4] H. Litwińczuk, Prawo Podatkowe Podmiotów Gospodarczych, PWE, Warszawa 2006, s. 15
[5] J. Jaśkiewiczowa, Prawo Finansowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2000, s. .97
[6] A. Majchrzycka-Guzowska, Finanse i prawo finansowe, PWN, Warszawa 2006, s. 102
[7] J. Kulicki, P. Sokół, Podatki i Prawo Podatkowe, PWE, Warszawa 2005, s. 35
[8] H. Litwińczuk, Prawo Podatkowe Podmiotów Gospodarczych….op.cit., s. 22
[9] P.M.Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne,PWE, Warszawa 2000, s. 150
[10] A. Majchrzycka-Guzowska, Finanse i prawo finansowe…op.cit., s. 105
[11] A. Pomorska, Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego, UMCS, Lublin 2003, s. 333
[12] A. Majchrzycka-Guzowska, Finanse i prawo finansowe…op.cit., s. 107
[13] H. Litwińczuk, Prawo Podatkowe Podmiotów Gospodarczych…op.cit., s. 23
[14] A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, LexisNexis, Warszawa 2010, s. 132
[15] D. Mączyński, Podatek akcyzowy w prawie polskim i europejskim, PWE, Warszawa 2004, s. 77
[16] B. Brzeziński, Prawo podatkowe…op.cit., s. 140
[17] R. Wolański, System podatkowy w Polsce, Difin, Warszawa 2009, s. 143
[18] Tamże, s. 144
[19] P.M.Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne,PWE, Warszawa 2000, s. 88
[20] A. Borodo, Polskie prawo finansowe, Żak, Toruń 2009, s. 73
[21] A. Gomułowicz, J. Małecki, Polskie prawo finansowe, Lexis Nexis, Kraków 2006, s. 92
[22] P.M.Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, PWE, Warszawa 2000, s. 121
[23] A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, LexisNexis, Warszawa 2010, s. 44
[24] A. Borodo, Polskie prawo finansowe…op.cit., s. 83
[25] R. Wolański, System podatkowy w Polsce, Difin, Warszawa 2009, s. 43
[26] P.M.Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, PWE, Warszawa 2000, s. 143
[27] E. Ruśkowski, Finanse Publiczne i Prawo Finansowe., PWE, Warszawa 2000, s. 131
[28] P. M. Gaudement, J. Molinier, Finanse publiczne, PWE, Warszawa 2000, s. 422
[29] J. Jaśkiewiczowa, Prawo Finansowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1990, s. 89
[30] Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej.
[31] B. Brzeziński,: Prawo podatkowe…op.cit.. s. 222