Podatki w systemie finansowym państwa pełnią wiele funkcji. Do najistotniejszych należą:
- funkcja fiskalna (dochodowa),
- funkcja regulowania zasobów podatnika (społeczno-ekonomiczna),
- funkcja stymulacyjna,
- funkcja informacyjna.[1]
Funkcja fiskalna jest tradycyjnie główną funkcją podatków. Sprowadza się do tego, że podatki są najważniejszym rodzajem dochodów budżetowych i zabezpieczają pokrycie głównych wydatków publicznych takich jak: pokrycie różnorodnych świadczeń społecznych, oświatowych czy obronnych państwa.
Funkcja regulatora dochodów podatnika wiąże się bezpośrednio z funkcją stymulacyjną. Za pomocą podatków państwo oddziaływuje na sytuację ekonomiczną podatników i na ich decyzje ekonomiczne. Zasobność naszej kieszeni zależy od tego jak wysoki podatek musimy zapłacić. Im wyższe podatki tym możliwości do działania stają się ograniczone. Stosowanie zróżnicowanego obciążenia podatkowego może zachęcać lub zniechęcać do podejmowania działalności będącej przedmiotem opodatkowania (funkcja stymulacyjna). Funkcja ta powinna być wykorzystywana świadomie w kierunkach, które państwo uzna za pożądane i korzystne. Państwo dla realizacji swoich zadań, musi zgromadzić określoną ilość środków pieniężnych. Im więcej udzieli ulg i zwolnień dla jednych podatników, tym wyższe musi być obciążenie pozostałych. W konsekwencji może skłaniać tych ostatnich do ograniczenia rozmiarów ich działalności gospodarczej, rozmiarów konsumpcji czy tez uchylania się od płacenia podatków, wskutek czego jeszcze bardziej zmniejszają się dochody podatkowe państwa.
Funkcja informacyjna. Realizacja wpływów podatkowych ogółem lub z określonego podatku dostarcza informacji o prawidłowościach i nieprawidłowościach w przebiegu procesów gospodarczych. Znaczne obniżenie wpływów od podmiotów gospodarczych może świadczyć np. o trudnościach ze zbytem produkcji lub kłopotach przy egzekwowaniu należności od niektórych kontrahentów.
W prawie polskim pojęcie podatku zostało ustawowo zdefiniowane jako publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy wynikające z ustawy podatkowej.[2]
W literaturze pod pojęciem tym rozumie się świadczenie pieniężne, przymusowe, nieodpłatne i bezzwrotne, o charakterze ogólnym, pobierane przez państwo lub inne organizacje publicznoprawne.[3]
1). ,,Pieniężny charakter świadczenia oznacza, że może on być pobierany tylko w formie pieniężnej (nie uważa się za ten podatek świadczeń płaconych w naturze, chociaż w wyjątkowych przypadkach takie rozwiązanie może znaleźć zastosowanie, np. istniejący niegdyś pobór podatku gruntowego w płodach rolnych).
2). Przymusowość odróżnia podatek od dobrowolnych świadczeń pieniężnych, takich jak: pożyczki, zapisy, darowizny. Władza państwowa nakazuje w sposób obligatoryjny, określonej grupie podatników zapłacić podatek w określonej wysokości i w ustalonym terminie. W razie odmowy uiszczenia świadczenia podatkowego przepisy prawa przewidują zastosowanie jego egzekucji. Przymus podatkowy wiąże się bezpośrednio z nieodpłatnością podatków.
3). Ogólność oznacza, że podatek jest nakładany na pewne kategorie podatników, które ze względu na określone cechy odpowiadają warunkom powstania obowiązku podatkowego według ustalonych ogólnie zasad prawnych.
4). Bezzwrotność wskazuje na ostateczny charakter świadczenia; podatek zapłacony nie podlega z reguły zwrotowi. Ta cecha pozwala odróżnić podatek od innych przymusowych świadczeń pieniężnych na rzecz systemu budżetowego, które podlegają zwrotowi, np. przymusowa subskrypcja pożyczki wewnętrznej, lokaty budżetowej.
5). Nieodpłatność oznacza, że podmiot wnoszący podatek nie otrzymuje z tego tytułu żadnego wzajemnego, ekwiwalentnego świadczenia ze strony państwa. Odróżnia to podatek od innych świadczeń publicznych, mających charakter opłat. Czasami można spotkać się z poglądem, że podatek jest ceną za usługi władzy państwowej na rzecz obywateli (dochody podatkowe są źródłem finansowania powszechnie dostępnej oświaty, opieki zdrowotnej, ochrony porządku publicznego, itp.), lecz należy zauważyć, że nie występuje tu żaden bezpośredni związek, ponieważ w korzyściach płynących z tych świadczeń dany podatnik może partycypować w zupełnie innej proporcji niż wynikałoby to z obciążenia podatkiem; niektóre jednostki nie płacąc podatków korzystają w szerokim zakresie z bezpłatnych usług państwa, podczas gdy pewne grupy obywateli wnoszące wysokie podatki tylko w niewielkim stopniu pożytkują te usługi. Można tu mówić jedynie o tzw. odpłatności ogólnej.”[4]
[1] J. Harasimowicz Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1988 ;
[2] por. art. 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Ordynacja Podatkowa (Dz. U. Nr 137, poz. 926 ze zm.);
[3] S.Owsiak, J. Głuchowski Polskie prawo podatkowe, Wyd. PWN, Warszawa 1993 ;
[4] cyt. W. Pomykało, s. 600 ;