Jednym z elementów systemu ograniczania ryzyka jest tworzenie rezerw celowych na należności bankowe obciążone ryzykiem kredytowym. Praktycznie w każdym systemie bankowym funkcjonują rozwiązania obligujące banki komercyjne do równoważenia ryzyka oraz zagrożenia spłaty przez dłużnika wierzytelności bankowych adekwatnymi rezerwami, które zwykle mają następujące formy:[1]
- rezerw ogólnych,
- rezerw celowych.
Pierwszy typ rezerw tworzony jest zwykle na nie zidentyfikowane ryzyka w działalności banku, przy czym ich gromadzenie nie musi mieć trybu obligatoryjnego. Biorąc jednak pod uwagę zakres i intensywność zagrożeń w normalnej działalności banku, ich funkcjonowanie jest bez wątpienia pożądane, ponieważ skutecznie chronią interes deponentów oraz utrwalaj ą zaufanie do wypłacalności banku.
Rezerwy celowe są natomiast istotnym elementem systemu ewidencji księgowej, w której zgodnie z zasadą ostrożnej wyceny chodzi o uchwycenie najbardziej zbliżonej do realnej wartości aktywu, jakim jest należność kredytowa. Najważniejszym komponentem tej wyceny jest klasyfikacja należności stosownie do ich wymiaru nominalnego skorygowanego o ryzyko ich zwrotu bankowi. Sam sposób klasyfikacji należności, odpowiednio do ciążącego na nich ryzyka, oraz skala tworzonych rezerw celowych, które w sposób pośredni lub bezpośredni są pokrywane z wypracowanego przez bank zysku, nie są jednolicie uregulowane w systemach bankowych. Banki w krajach o ustabilizowanej gospodarce są w dużej mierze autonomiczne pod tym względem, stosując własną politykę dywersyfikacji portfela kredytowego pod kątem klasyfikacji jego jakości oraz amortyzowania prawdopodobnych strat z tytułu niewypłacalności dłużników. Konstruowanie systemu rezerw celowych mających pokrywać ewentualne straty banków w pozostałych krajach jest zwykle traktowane przez nadzór bankowy jako regulacja obligatoryjna z dodatkowymi elementami uniwersalnego, jednolicie interpretowanego algorytmu klasyfikowania należności kredytowych. Przykładem mogą być tu regulacje obowiązujące w tym zakresie w Polsce.
Szacując ryzyko kredytowe na drodze klasyfikowania należności kredytowych (z wyłączeniem należności od skarbu państwa oraz od osób prywatnych na cele nie związane z działalnością gospodarczą), banki wykorzystują dwa niezależne kryteria (wystąpienie określonej sytuacji obliguje bank do zakwalifikowania należności do odpowiedniej klasy):
- terminowość regulowania kapitału lub odsetek,
- sytuacje ekonomiczno-finansową dłużnika.
Pierwsze kryterium ma charakter stricte wymierny – jest to kryterium czasu, a ściślej biorąc opóźnień w regulowaniu należności bankowych. Drugie kryterium, mimo pewnych rygorów ze strony nadzoru bankowego, może być stosowane z pewną dozą uznaniowości. Każdy, bank stosuje w tym względzie własną procedurę szacowania ryzyka.
Ocena sytuacji ekonomiczno-fmansowej jest dokonywana za pośrednictwem mierników:
– ilościowych (rentowność, zyskowność kapitału, płynność finansowa, sprawność zarządzania),
– jakościowych (jakość zarządzania, uzależnienie od rynku, zależność od dostawców/odbiorców, dotacji rządowych, zamówień rządowych).
Od 1 stycznia 2002 r., zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2001 roku., banki tworzą rezerwy na ryzyko związane z ich działalnością, w odniesieniu do ekspozycji kredytowych zaklasyfikowanych do:
1) kategorii „normalne” – w zakresie pożyczek i kredytów konsumpcyjnych,
2) kategorii „pod obserwacją”,
3) grupy „zagrożone” – w tym do kategorii „poniżej standardu”, „wątpliwe”, lub „stracone”.
Obowiązek tworzenia rezerw celowych nie dotyczy niewykorzystanych kwot kredytów w przypadku, gdy postanowienia umowy kredytowej:
– gwarantują bankowi swobodę w podjęciu decyzji o uruchomieniu środków w ramach każdej kolejnej transzy, lub
– uzależniają uruchomienie środków w ramach każdej kolejnej transzy od terminowej obsługi już wykorzystanej części i nie budzącej obaw sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika, w przypadku gdy wymagane jest stosowanie tego kryterium, lub
– uzależniają uruchomienie środków w ramach każdej kolejnej transzy od złożenia zabezpieczeń, umożliwiających pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw celowych o kwotę odpowiadającą uruchamianej transzy.
Podstawę tworzenia rezerw celowych na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi, zakwalifikowanymi ,do kategorii „pod obserwacją” lub grupy „zagrożone” można pomniejszyć o wartość zabezpieczeń umożliwiających prezentację ekspozycji kredytowej jako ekspozycji kredytowej z zabezpieczonym albo ograniczonym ryzykiem.
Kwota, o którą można pomniejszyć podstawę tworzenia rezerw celowych, w przypadku zabezpieczeń w postaci:
1) hipoteki – nie może być wyższa niż wysokość dokonanego wpisu do księgi wieczystej oraz:
– 50% wartości ustalonej na podstawie wyceny rzeczoznawcy -pomniejszonej o powstałe wcześniej obciążenia, jeżeli nie uwzględnia tego wycena rzeczoznawcy, lub
– 60% bankowo-hipotecznej wartości nieruchomości, ustalonej przy odpowiednim zastosowaniu art. 22 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych[2],
2) przeniesienia prawa własności rzeczy ruchomej – nie może być wyższa niż 50% wartości sprzedaży netto danej rzeczy ruchomej i 50% pierwotnej wysokości zabezpieczanej kwoty,
3) przeniesienia prawa własności papierów wartościowych, z wyjątkiem emitowanych przez Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski, banki centralne lub rządy krajów będących członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz inne banki – nie może być wyższa niż 50% ich wartości godziwej,
4) zastawu na statku morskim lub powietrznym – nie może być wyższa niż 50% wyceny rzeczoznawcy i 50% pierwotnej wysokości zabezpieczanej kwoty,
5) zastawu rejestrowego na prawach z papierów wartościowych, o których mowa w pkt 3 – nie może być wyższa niż 50% ich wartości godziwej,
6) zastawu rejestrowego na rzeczy ruchomej – nie może być wyższa niż 50% wartości sprzedaży netto danej rzeczy ruchomej i 50% pierwotnej wysokości zabezpieczanej kwoty.
Rezerwy celowe na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi, stanowiącymi należności z tytułu pożyczek i kredytów konsumpcyjnych, tworzy się w wysokości co najmniej wymaganego poziomu rezerw, stanowiącego 1,5% podstawy tworzenia rezerw celowych.
Rezerwy celowe na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi tworzy się na podstawie indywidualnej oceny ryzyka obciążającego daną ekspozycję, jednak w wysokości co najmniej wymaganego poziomu rezerw, stanowiącego:
1) 1,5% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „pod obserwacją”,
2) 20% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „poniżej standardu”,
3) 50% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „wątpliwe”,
4) 100% podstawy tworzenia rezerw celowych – w przypadku kategorii „stracone”.
Rezerwy celowe tworzy się, aktualizuje co do wysokości oraz rozwiązuje najpóźniej w ostatnim dniu miesiąca kończącego kwartał, w którym dokonano przeglądu i klasyfikacji.
[1] Praca zbiór, pod red. J. Głuchowskiego i J. Szambelańczyka, Bankowość. Podręcznik dla studentów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1999, s. 392
[2] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (Dz. U. Nr 140, póz. 940).