Każdy kredyt udzielony przez bank jest obciążony ryzykiem jego niezwrócenia. Podejmując działania zmierzające do minimalizacji ryzyka kredytowego, banki udzielają kredytów tylko klientom posiadającym zdolność kredytową. Podstawą zabezpieczenia interesów banku jest dobra sytuacja ekonomiczno-finansowa kredytobiorcy, jednakże nawet przy najlepszych metodach oceny klienta trudno jest przewidzieć, czy sytuacja ta nie ulegnie pogorszeniu. Nawet solidna firma o dobrych fundamentach i wysokiej zdolności płatniczej może w wyniku splotu różnorodnych czynników, zwłaszcza w obliczu niestabilnych warunków gospodarowania, utracić zdolność płatniczą. Jest to dla banku wystarczający argument do żądania od kredytobiorców dodatkowych zabezpieczeń, będących instrumentem zaspokojenia roszczeń, w przypadku utraty zdolności klienta do spłaty kredytu. Zabezpieczenia służą bankom do odzyskania przyznanych kredytobiorcom środków pieniężnych wraz z odsetkami w przypadku zaprzestania spłat kredytu.[1]
Zabezpieczenia można podzielić na mające charakter materialny lub prawny. Zabezpieczenie materialne polega na przekazaniu bankowi w zamian za uzyskany kredyt ekwiwalentnej sumy pieniężnej lub innych praw majątkowych. Zabezpieczeniem tym jest posiadany przez kredytobiorcę majątek, którego łatwe upłynnienie zapewnia bankowi możliwość szybkiego wycofania udzielonego kredytu. Zabezpieczenie może mieć formą kaucji, blokady środków pieniężnych na rachunkach bankowych, przewłaszczenia rzeczy ruchomych. W przypadku tych zabezpieczeń ryzyko kredytowe nie zostaje przeniesione na osobę trzecią, a na określone wartości materialne będące w posiadaniu kredytobiorcy.
Zabezpieczenie prawne ma natomiast na celu uzyskanie przez bank możliwości ściągnięcia swoich wierzytelności od osób trzecich (np. poręczycieli) lub zapewnienie bankowi uprzywilejowanej pozycji w stosunku do innych wierzycieli przy dochodzeniu roszczeń z majątku kredytobiorcy (np. poręczenie wekslowe, poręczenie według prawa cywilnego, przelew wierzytelności, hipoteka, zastaw).
Najbardziej znanym podziałem prawnych zabezpieczeń kredytów, jest wyodrębnienie dwóch rozłącznych grup: osobistych i rzeczowych. Zabezpieczenie osobiste charakteryzuje się odpowiedzialnością osobistą (cywilną) osoby dającej zabezpieczenie, a więc całym jej majątkiem. Natomiast zabezpieczenie rzeczowe ogranicza odpowiedzialność osoby dającej zabezpieczenie do poszczególnych składników jej majątku. Podział ten opiera się wyłącznie na kryterium przedmiotowym (przedmiotu odpowiedzialności dłużnika).
Do zabezpieczeń osobistych należą:
1) poręczenie według prawa cywilnego,[2]
2) weksel własny in blanco,[3]
3) poręczenie wekslowe (awal),
4) gwarancja bankowa,[4]
5) przelew wierzytelności na zabezpieczenie,
6) przystąpienie do długu kredytowego,
7) pełnomocnictwo,
8) ubezpieczenie kredytu.
Do zabezpieczeń rzeczowych należą:
1) zastaw ogólny,
2) zastaw rejestrowy,[5]
3) zastaw na prawach według Kodeksu cywilnego,
4) przewłaszczenie na zabezpieczenie,
5) kaucja,
6) blokada środków na rachunku bankowym,[6]
7) hipoteka.
Bank może stosować kilka form zabezpieczenia jednocześnie, a jeżeli część kredytu została już spłacona, może zwolnić niektóre z nich, jeśli pozostałe zabezpieczają jego interes. Realna wartość zabezpieczenia przewyższa z reguły wysokość kredytu, gdyż wartość ta ulega wahaniom, musi również pokrywać koszty egzekucji.
Formę zabezpieczenia ustala się podczas negocjacji między bankiem i kredytobiorcą, a do najważniejszych czynników branych pod uwagę przez bank należą:
- rodzaj i wysokość kredytu;
- termin i sposób spłaty;
- znajomość kredytobiorcy (dotyczy to głównie przedsiębiorstw) i określenie stopnia jego rzetelności;
- sytuacja ekonomiczno-finansowa klienta i związane z nią ryzyko;
- status prawny kredytobiorcy;
- cechy danego zabezpieczenia, możliwość jego realnej kontroli oraz dochodzenia roszczeń w odniesieniu do określonej jego formy;
- wielkość zabezpieczeń i różnorodność ich form;
- przewidywany nakład pracy banku oraz koszt zabezpieczenia,
- możliwość uwzględnienia danego rodzaju zabezpieczenia przy tworzeniu rezerw celowych;
- zobowiązania finansowe kredytobiorcy.
Przyjęcie zabezpieczenia od kredytobiorcy wcale nie gwarantuje, że dzięki niemu cała kwota kredytu wraz z odsetkami i prowizją zostanie odzyskana. Nie ma, bowiem „zabezpieczeń idealnych”, jednak literatura wyróżnia cechy, którymi powinno charakteryzować się dobre zabezpieczenie:
- płynność zabezpieczenia, czyli łatwość zbycia na wolnym rynku;
- stosunkowo prosta konstrukcja prawna;
- fakt zarejestrowania w przypadku zabezpieczeń rzeczowych;
- wartość i łatwość wyceny;
- zewnętrzny charakter zabezpieczenia; oznacza to, że zabezpieczenie dostarczane jest przez osobę trzecią, przez co jego wartość staje się niezależna od losów kredytobiorcy;
- łatwe do obciążenia i niezbyt kosztowne.
Moment ustanowienia zabezpieczeń powinien być dostosowany do terminu podpisania umowy. Może być ono ustanowione przed udzieleniem, a także w czasie korzystania z kredytu, gdy jego spłata, według oceny banku, jest zagrożona z istotnych powodów, np. utraty majątku kredytobiorcy.
Zabezpieczenie może być ustanowione zarówno przez kredytobiorcę, jak i przez osobę trzecią. W przypadku ustanowienia kilku form zabezpieczenia jednocześnie, o kolejności i zakresie realizacji poszczególnych zabezpieczeń decyduje bank (wierzyciel).
[1] Grzywacz J., Podstawy bankowości, Difin, Warszawa 2002, s. 132
[2] Funkcjonowanie poręczenia, przelewu wierzytelności przystąpienia do długu, pełnomocnictwa, zastawu ogólnego, zastawu na prawach i hipoteki uregulowana została w przepisach Ustawy z dnia 23 kwietnia Kodeks Cywilny, Dz. U. Nr 16, póz. 93 z późn. zmianami.
[3] Weksel własny in blanco i poręczenie wekslowe funkcjonują w praktyce gospodarczej zgodnie z ustawą z dnia 28 kwietnia 1936 roku Prawo wekslowe, Dz. U. Nr 37, póz. 282.
[4] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, póz. 939.
[5] Zabezpieczenie to uregulowane jest ustawą z dnia 6 grudnia 1996 roku o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Dz. U. Nr 149, póz. 703 z późn. zmianami.
[6] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, póz. 939.