Już na początku lat pięćdziesiątych NBP wyraźnie ewoluował w kierunku koncepcji monobanku, która zakładała wypełnianie wszystkich funkcji przez jeden bank. Na podstawie uchwały Prezydium Rządu nr 506 z dnia 1 lipca 1953 r., NBP przejął od Banku Rolnego kredytowanie i kontrolę działalności eksploatacyjnej rolnictwa i leśnictwa. Bank Rolny utworzono w 1948 r. w miejsce reaktywowanego w 1945 r. Państwowego Banku Rolnego, za którego pośrednictwem państwo finansowało reformę rolną, udzielało pomocy na odbudowę zniszczonych gospodarstw oraz na akcję osiedleńczą na Ziemiach Zachodnich. Z kolei głównym zadaniem Banku Rolnego stało się kredytowanie oraz kontrola finansowa inwestycji i produkcji w gospodarce rolnej i leśnej oraz w przemyśle drzewnym.
Proces zwiększania roli i zakresu działania NBP kontynuowany był pod koniec lat pięćdziesiątych. Ustawa z 12 grudnia 1958 r. o Narodowym Banku Polskim otworzyła drogę do przejęcia kredytowania działalności inwestycyjnej.
Ukoronowaniem tego procesu stało się przejęcie w 1970 r. przez NBP zadań powołanego do życia jeszcze w 1948 r. Banku Inwestycyjnego, który zajmował się finansowaniem inwestycji w gospodarce uspołecznionej, z wyjątkiem rolnictwa i leśnictwa. Likwidacja tego banku przyczyniła się do dalszej centralizacji systemu bankowego w Polsce. NBP stał się bankiem uniwersalnym, kredytującym zarówno działalność bieżącą, jak i inwestycyjną. Został wyposażony również w funkcję koordynacyjno – kontrolną w stosunku do innych banków. U podstaw takich rozwiązań legło przyjęcie założenia, że konkurencja między bankami jest rzeczą szkodliwą. Uznano, że do realizacji celów gospodarki socjalistycznej potrzebne było tylko kilka banków. Stopniowo więc zaczęto łączyć banki, aż zmniejszono ich liczbę do czterech.[1]
Proces koncentracji systemu bankowego był kontynuowany w latach siedemdziesiątych. W 1975 r. Powszechną Kasę Oszczędności włączono do NBP, który tą drogą przejął również gromadzenie oszczędności ludności.[2] W ten sposób NBP stał się typowym bankiem centralnym w scentralizowanej gospodarce socjalistycznej, pełniącym nie tylko wszystkie funkcje bankowe, lecz również organu kontroli finansowej przedsiębiorstw. Przeprowadzona w 1975 r. dalsza koncentracja systemu bankowego miała również na celu podporządkowanie państwowych i spółdzielczych instytucji oszczędnościowych bankom państwowym. Obok wchłonięcia PKO przez NBP, powołano na miejsce Banku Rolnego – Bank Gospodarki Żywnościowej (BGŻ), do finansowania i kredytowania całości gospodarki żywnościowej. Zmiany przeprowadzone w 1975 r. polegały na:
- utworzeniu banku państwowo – spółdzielczego – BGŻ, stanowiącego centralę dla banków spółdzielczych;
- likwidacji Centralnego Związku Spółdzielni Oszczędnościowo – Pożyczkowych;
- likwidacji Powszechnej Kasy Oszczędności i włączeniu aparatu tej instytucji do NBP.
Banki spółdzielcze zachowały spółdzielczy charakter m.in. poprzez utrzymanie ich organów samorządowych, takich jak: wojewódzkie i krajowe zjazdy delegatów banków spółdzielczych oraz wojewódzkie Rady Banku i Rady Banku przy centrali BGŻ. Funkcję Zarządu Centralnego Związku Spółdzielni Oszczędnościowo -Pożyczkowych zaczęły pełnić centralne i wojewódzkie ogniwa BGŻ. Pewnych zmian dokonano również w trybie powoływania dyrektora banku spółdzielczego. Był on powoływany przez prezesa BGŻ, po zasięgnięciu jedynie opinii społecznego Zarządu Spółdzielni. W ten sposób dążono do wzmocnienia realizacji centralnie ustalonej polityki pieniężno – kredytowej banków spółdzielczych.[3] Przeprowadzone w 1975 r. reformy zmieniły charakter działalności banków spółdzielczych, co wiązało się głównie z dostosowaniem się banków spółdzielczych do nowego układu administracyjnego kraju (gminy), z rozszerzeniem zakresu działalności banków spółdzielczych (przyjęcie kredytów długoterminowych z Banku Rolnego), z przekształceniem banków spółdzielczych w podstawowe ogniwa organizacji BGŻ oraz ze ścisłym powiązaniem banków spółdzielczych z gminnymi radami narodowymi, zwłaszcza w zakresie sporządzania i realizacji planów rozwoju gmin, a także w charakterze stałego doradcy w dziedzinie kształtowania się sytuacji pieniężnej w gminie.
—
[1] Por. Z. Dobosiewicz, Podstawy bankowości, Warszawa 1997, s. 18.
[2] Por. Ustawa z dnia 12 czerwca 1975 r. Prawo bankowe, Dz. U. nr 20, poz. 108.
[3] Por. E. Drabowski, W. Jaworski, W. Krzyżkiewicz, Bankowość, Warszawa 1988, s. 136.