We współczesnym świecie banki są niezbędnym ogniwem gospodarek rynkowych. Ich rola rośnie także w gospodarce polskiej, a polski system bankowy coraz bliższy jest standardom europejskim. Banki, dążąc do zdobycia coraz większego udziału w rynku, same wychodzą naprzeciw oczekiwaniom klienta oferując coraz to bardziej różnorodne usługi. Aby bank mógł skutecznie obsługiwać klientów, musi być lepszy, szybszy lub tańszy od swoich konkurentów. Będzie to możliwe tylko wtedy, gdy bank dostosuje swoją działalność do zmian zachodzących na rynkach finansowych[1].
W ujęciu ekonomicznym rynek jest formą nawiązywania kontaktów między kupującymi i sprzedającymi w celu ustalenia warunków transakcji: sposobu, miejsca, czasu oraz ceny. Rynek usług finansowych jest rynkiem kupującego. Obejmuje on usługi bankowe, usługi związane z obrotem papierami wartościowymi, usługi ubezpieczeniowe, oszczędzanie na cele mieszkaniowe, a także usługi specjalistyczne, takie jak leasing, faktoring, karty płatnicze i doradztwo finansowe. Rynek usług bankowych można określić jako miejsce, gdzie oddziałują na siebie siły w postaci zapotrzebowania na usługi bankowe przez faktycznych i potencjalnych klientów oraz ich podaż, czyli wielkość oferty banków[2].
Zapotrzebowanie na usługi bankowe zależy od sytuacji gospodarczej kraju z jednej strony i od kultury ekonomicznej społeczeństwa z drugiej. Stan, w jakim znajduje się gospodarka, decyduje o ilości podmiotów gospodarczych, rozmiarach ich działalności i rozwoju, kontaktach z kontrahentami zagranicznymi. Wzrost tych wielkości zwiększa zapotrzebowanie gospodarki na usługi bankowe, zastój i recesja działają odwrotnie. Sytuacja gospodarcza wpływa również na wielkość dochodów ludności, które są potencjalnym towarem, którym banki handlują.
Popyt na usługi bankowe dla ludności uzależniony jest od poziomu dochodów społeczeństwa w relacji do bieżących wydatków koniecznych dla przeżycia oraz od kultury ekonomicznej tegoż społeczeństwa, związanej z tradycjami pokoleniowymi, regionalnymi, a także skłonnością do oszczędzania. Zapotrzebowanie na te usługi może być skutecznie zwiększane poprzez odpowiednie działania banku, należy jednak pamiętać, że w określonym przedziale czasu jest zawsze ograniczone. Konkurentami banków stają się obecnie towarzystwa ubezpieczeniowe, towarzystwa powiernicze, fundusze inwestycyjne, emitenci kart płatniczych, firmy telekomunikacyjne i spółki dysponujące sieciami komputerowymi oraz inne instytucje pozabankowe[3]. Banki starają się temu przeciwdziałać poprzez rozszerzanie swej podstawowej oferty o pakiety usług towarzyszących (np. dodatkowe ubezpieczenie), muszą także przeanalizować zakres oferowanych przez siebie usług.
Podaż usług przez banki komercyjne jest ograniczona ich możliwościami przerobowymi, jednakże powiększanie tych możliwości stanowi element rozwoju każdego banku. Wyrazem tych dążeń jest wprowadzenie usług homebankingu, zlecania operacji finansowych przez telefon, udzielanie informacji o saldach na posiadanych rachunkach bankowych – przez pracownika banku lub automat (bankofon), usługi za pośrednictwem Internetu, a także wiele innych nowoczesnych rozwiązań technologicznych usprawniających pracę banku (coraz efektywniejsze systemy informatyczne).
Dążenie do powiększania zysku powoduje, że podaż usług na rynku bankowym jest z reguły wyższa od aktualnego zapotrzebowania. W celu zachęcenia potencjalnych klientów banki prowadzą różnego rodzaju działania promocyjne. Coraz częściej zajmują się tym odpowiednio przeszkoleni pracownicy działów marketingu.
Praca w warunkach silnie rozwiniętej konkurencji uwrażliwiła banki na poziom cen usług bankowych – wysokość stopy procentowej oraz pobieranych prowizji i opłat, a także zakres usług świadczonych za darmo i odpłatnie. Proponowanie klientom mniej korzystnego oprocentowania lokat czy znacznie wyższych prowizji niż w instytucjach konkurencyjnych zaczęło stwarzać wyraźnie wyczuwalną groźbę ich utraty[4]. Szybki rozwój nowoczesnych technologii zmusił banki do zwrócenia uwagi na jakość obsługi klientów korzystających przede wszystkim z usług elektronicznych. Coraz rzadsze odwiedziny klientów w klasycznych oddziałach bankowych wymusiły rozbudowę centrów informacji telefonicznych. Za ich pośrednictwem przekazywana jest aktualna oferta usług, udzielane są informacje o kontach i rachunkach, przeprowadzane transakcje finansowe itp. Centra pozwalają także na zmniejszenie kosztów, ponieważ możliwa jest ich integracja z systemami informatycznymi oraz automatyzacja wielu usług. Z badań przeprowadzonych w krajach Unii Europejskiej wynika, że przed zastosowaniem tego rodzaju rozwiązań czołowe firmy traciły w ciągu pięciu lat blisko połowę swoich klientów. Badania wykazały także, że zatrzymanie dotychczasowych klientów jest od pięciu do dziesięciu razy tańsze niż pozyskanie nowych[5].
Ogromną rolę w zwiększaniu wielkości sprzedaży, o czym już wcześniej wspomniano, ma do odegrania marketing bankowy, obejmujący planowanie działań w wyznaczanie celów cząstkowych, analizę otoczenia banku, czynników demograficznych, ekonomicznych, technicznych, politycznych, prawnych itp. Na podstawie tych parametrów ustala się plany działań związanych z wprowadzaniem nowych usług, z metodami ich promocji i dystrybucji oraz z polityką cenową. Działania marketingowe mają także służyć tworzeniu pozytywnego wizerunku banku i umacnianiu jego pozycji na rynku bankowym. Elementem promocji usług bankowych jest reklama, pełniąca funkcję informacyjną, szczególnie ważną przy wprowadzaniu na rynek nowych usług. Dobrze przygotowana i przeprowadzona może wywierać duży wpływ na powiększenie ich sprzedaży.
Badania rynku wskazują, że zarówno dla klientów indywidualnych, jak i małych przedsiębiorstw, największe znaczenie przy wyborze banku ma lokalizacja placówki bankowej. Powinna być położona blisko domu, siedziby firmy, w dogodnym miejscu. Dopiero w następnej kolejności wymieniane są takie kryteria, jak gwarancje bezpieczeństwa depozytów, tradycja, czy też dobra opinia banku[6].
Działalność banków uzależniona jest od zmieniających się warunków zewnętrznych: poziomu rozwoju gospodarczego i dochodów, sytuacji ekonomicznej i społeczno-politycznej, skłonności do inwestowania, a w rezultacie od będącej funkcją tych czynników podaży depozytów, zapotrzebowania na kredyty i inne usługi bankowe. Wpływ na działalność banków wywierać mogą zjawiska chwilowe i całkowicie przypadkowe, wywołując wzmożony napływ lub odpływ środków pieniężnych[7]. Skutki oddziaływania tych czynników znajdują odzwierciedlenie w wielkości i ilości przeprowadzanych przez banki operacji.
Do podstawowej działalności banków należy gromadzenie środków pieniężnych, udzielanie kredytów i pożyczek pieniężnych oraz przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych. W działalności tej można wyodrębnić czynności bankowe, które są wykonywane tylko przez banki oraz czynności, które mogą wykonywać banki i inne podmioty gospodarcze[8].
Pierwszą grupę stanowią czynności bankowe zastrzeżone do wyłącznej kompetencji banków i obejmują[9]:
- przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,
- prowadzenie innych rachunków bankowych,
- udzielanie kredytów,
- udzielanie gwarancji bankowych,
- emitowanie bankowych papierów wartościowych,
- przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,
- wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banków w odrębnych ustawach.
Drugą grupę stanowią czynności, które oprócz innych podmiotów mogą być wykonywane również przez banki i są to[10]:
- udzielanie pożyczek pieniężnych,
- operacje czekowe i wekslowe,
- wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,
- terminowe operacje finansowe,
- nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych
- przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych,
- wykonywanie czynności obrotu dewizowego,
- udzielanie poręczeń,
- wykonywanie czynności zleconych związanych z emisją papierów wartościowych,
- zarządzanie funduszami emerytalnymi.
Zakres wykonywanych czynności bankowych poszczególnych banków określa statut banku, którego treść musi być zgodna z zezwoleniem na utworzenie banku. Specjalistyczną formą działalności usługowej realizowanej przez banki są operacje bankowe. Przedmiotem tej działalności są środki pieniężne i inne wartości, a zakres to udział w przepływie strumieni pieniężnych. Można przyjąć, że operacje bankowe to sposoby i techniki wykonywania czynności bankowych[11]. Najczęściej wyodrębnia się trzy grupy operacji bankowych[12]:
- operacje czynne (aktywne), związane z alokacją środków pieniężnych w aktywa dochodowe, obejmujące przede wszystkim działalność kredytową, operacje dłużnymi papierami wartościowymi i lokaty udzielone innym bankom, a także inne należności, w tym rozliczenia międzyokresowe czynne,
- operacje bierne (pasywne), których celem jest pozyskiwanie źródeł finansowania działalności banku, obejmują gromadzenie wkładów i lokat, emitowanie własnych papierów wartościowych oraz wykonywanie czynności zmierzających do powiększenia sumy środków znajdujących się w dyspozycji banków,
- operacje pośredniczące (usługowe), dotyczące czynności wykonywanych na koszt, zlecenie i ryzyko klientów oraz czynności ewidencyjno-rozliczeniowych, związanych z prowadzeniem rachunków, dokonywaniem rozliczeń pieniężnych, obrotem walutami, pośrednictwem w obrocie papierami wartościowymi, doradztwem finansowym a także innych czynności usługowych.
Operacje bankowe znajdują odzwierciedlenie w rachunkowości bankowej. Ich rozmiary i efektywność maja decydujący wpływ na jakość i strukturę bilansu, a także na wyniki ekonomiczne i bezpieczeństwo finansowe banku[13]. Podstawową grupę operacji aktywnych stanowią należności, pasywnych natomiast zobowiązania. Operacje pośredniczące mają charakter usługowy i nie znajdują odbicia w bilansie banku, dlatego określa się je jako pozabilansowe.
Wykonując operacje czynne i bierne banki są ustawowo zobowiązane do zachowania płynności płatniczej dostosowanej do rozmiarów i rodzaju prowadzonej działalności[14]. Wprowadzone kryterium rozmiarów i rodzaju prowadzonej działalności przez bank jako probierz utrzymania płynności płatniczej jest rozwiązaniem nowoczesnym, pozwalającym na planowanie inwestycji kapitałowych i lepsze gospodarowanie powierzonymi przez deponentów środkami. Utrzymywanie płynności zapewnia harmonijny rozwój banku i wpływa na zapewnienie bezpieczeństwa jego działalności.
Banki w zakresie swojej działalności mogą wydawać ogólne warunki umów lub regulaminy, określające rodzaje i warunki wykonywanych operacji[15]. Ich postanowienia są wiążące, o ile strony w umowie nie ustalą odmiennie swych praw i obowiązków. Regulamin stanowi integralną część umowy.
Przyjmowanie wkładów pieniężnych oraz prowadzenie rachunków tych wkładów, prowadzenie innych rachunków bankowych, udzielanie gwarancji bankowych, przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych należy do podstawowych czynności banków, dlatego bardzo ważną rolę odgrywa rachunek bankowy. Posiadanie rachunku bankowego w krajach wysoko rozwiniętych jest wręcz koniecznością. Determinuje to zarówno model życia poprzez możliwość realizacji wielu płatności za pośrednictwem banku, a także związane jest z poczuciem bezpieczeństwa własnych środków i z uzyskaniem dochodu[16]. W warunkach polskich posiadanie rachunku bankowego staje się coraz bardziej powszechne, a w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej obowiązkowe.
Banki prowadzą rachunki bankowe zarówno dla klientów instytucjonalnych, jak i indywidualnych[17]. Rachunki bankowe mogą być prowadzone w złotych i walutach obcych w zależności od posiadanych uprawnień[18]. Bank swobodnie dysponuje powierzonymi środkami pieniężnymi, dokładając w zamian wszelkich starań w zakresie ich bezpieczeństwa. Większość banków prowadzi następujące rodzaje rachunków: rachunki bieżące, rachunki pomocnicze, rachunki lokat terminowych, rachunki oszczędnościowe (wkłady oszczędnościowe). Rachunki oszczędnościowe prowadzone są dla osób fizycznych, a także szkolnych kas oszczędnościowych i pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych. Nie mogą być wykorzystywane do przeprowadzania rozliczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej[19]. W praktyce bankowej oprócz już wymienionych rodzajów rachunków funkcjonują m. in. rachunki wyodrębnione, wspólne, kredytowe, maklerskie itp.
Rachunek bieżący służy do gromadzenia środków oraz przeprowadzania rozliczeń pieniężnych. Ma podstawowe znaczenie dla podmiotów gospodarczych. Na rachunki bieżące wpływają należności od odbiorców za sprzedawane towary i świadczone usługi, regulowane są za ich pomocą zobowiązania wobec dostawców, podatki, opłaty, regulowane zobowiązania z tytułu wynagrodzeń itp. W ramach rachunku bieżącego może funkcjonować kredyt obrotowy i kredyt płatniczy. Dla osób fizycznych przeznaczone są rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe. W ramach tych rachunków klienci mogą korzystać z debetu lub kredytu.
Rachunek pomocniczy służy do przeprowadzania przez jego posiadacza rozliczeń w innych bankach lub ewidencji według rodzaju operacji. Operacje dokonywane za jego pośrednictwem ograniczają się zwykle do wykonywania określonych czynności, których rodzaj i zakres określa się w umowie rachunku.
Rachunek lokaty terminowej służy do przechowywania środków pieniężnych posiadacza rachunku przez czas określony w umowie. Korzystają z niego podmioty instytucjonalne dysponujące wolnymi środkami pieniężnymi oraz osoby fizyczne gromadzące oszczędności na przyszłe potrzeby. Zachętę do korzystania z tych rachunków stanowi oprocentowanie wyższe niż rachunków bieżących.
Rachunki walutowe przeznaczone są do przechowywania środków pieniężnych w walutach obcych i dokonywania za ich pomocą rozliczeń w obrocie zagranicznym.
Rachunek kredytowy służy do ewidencji wykorzystania udzielonego kredytu obrotowego, inwestycyjnego, walutowego, preferencyjnego, konsumpcyjnego, mieszkaniowego itp. Prowadzony jest dla podmiotów instytucjonalnych lub klientów indywidualnych.
Rozliczenia pieniężne przeprowadzane są przez banki za pośrednictwem rachunku bankowego klienta, jeżeli przynajmniej jedna ze stron posiada rachunek bankowy i mogą być dokonywane w formie gotówkowej lub bezgotówkowej[20]. Rozliczenia gotówkowe przeprowadza się za pomocą czeku gotówkowego, dowodu wypłaty oraz przez wpłatę gotówki na rachunek. Rozliczenia bezgotówkowe najczęściej przybierają formę polecenia przelewu, czeku rozrachunkowego, weksla, akredytywy, inkasa, kart płatniczych.
—
[1] J. von Koppen, Strategie Banków w Europie, CeDeWu, Warszawa 1999, s. 22
[2] M. Rajczyk, Podstawy bankowości komercyjnej, część I Organizacja i zarządzanie bankiem komercyjnym, Fundacja Banku Śląskiego, Bielsko-Biała 1997, s. 20
[3] J. Koppen, Strategie …, op. cit., s. 18
[4] B. Kosiński, Bank komercyjny Organizacja, polityka, strategia, Poltext, Warszawa 1995, s. 79
[5] J. Orłowski, Cenny kontakt z klientem, w: Prawo i Gospodarka z dn. 23.02.2000r.
[6] P. Doliniak, Przyszłość bankowości detalicznej to elektronika i małe oddziały, w: Prawo i Gospodarka z dn. 18.02.2000r.
[7] B. Kosiński, Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem bankowym, w: Praca zbiorowa pod redakcją Wł. L. Jaworskiego Współczesny Bank, część III Zarządzanie przedsiębiorstwem bankowym i czynniki wewnętrzne w działalności banku, Poltext, Warszawa 1998, s. 178
[8] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, poz.939, art. 5, wcześniej obowiązująca ustawa z dnia 31 stycznia 1989r. Prawo bankowe (tekst jednolity: Dz. U. z 1992r. Nr 72, poz. 359; zm.: Dz. U. z 1993r. Nr 6, poz. 29, Nr 28, poz. 127 i Nr 134, poz. 646, z 1994r. Nr 80, poz. 369) nie zawierała takiego podziału. Patrz: art. 11 ustawy.
[9] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, poz.939, art. 5, ust. 1
Ustawa nie zawiera definicji pojęcia czynności bankowych, ogranicza się jedynie do ich wyliczenia. W ust. 1 wymieniono czynności, które z natury rzeczy są czynnościami bankowymi wykonywanymi przez banki, w rozumieniu czynności typowych, charakterystycznych dla tych instytucji finansowych. Do ich wykonywania uprawnione są wyłącznie banki, a nie inne jednostki. Taka regulacja sprawia, że można tu mówić o monopolu, bowiem nikt poza bankami nie może wykonywać czynności bankowych, o których mowa w ust. 1.
[10] Ibidem, ust. 2. Kryterium zaliczenia czynności wymienionych w ust. 2 do czynności bankowych jest to, że wykonawcą tych czynności jest bank, przez co uzyskują status czynności bankowych. Mogą one być realizowane również przez inne jednostki organizacyjne nie będące bankami, lecz wtedy nie mają przymiotu czynności bankowych.
[11] J. Świderski, Finanse banków i instytucji finansowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1998, s. 17
[12] Z. Krzyżkiewicz, Podręcznik do nauki bankowości, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1995, s. 53
[13] J. Świderski, Finanse …, op. cit., s. 18
[14] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe, op. cit., art. 8. Utrzymywanie płynności płatniczej dostosowanej do rozmiarów i rodzaju prowadzonej działalności jest zobowiązaniem banku podporządkowanym interesom jego klientów i samego banku. Służą temu między innymi określone w art. 6 ust. 1 pkt. 1 i 5, ust. 2 i 3 limity zaangażowania kapitałowego, w art. 71 normy koncentracji kapitału. Poprzednio, tzn. w art. 9 ustawy z dnia 31 stycznia 1989r. Prawo bankowe, funkcjonowało zobowiązanie banku do utrzymywania płynności płatniczej polegającej na prowadzeniu działalności w sposób zapewniający wykonanie wszystkich zobowiązań zgodnie z terminami ich płatności. Wywiązywanie się przez bank z tego obowiązku było trudne z uwagi na konieczność stałego monitorowania wszystkich zobowiązań banku z punktu widzenia terminów ich płatności.
Przerzucenie obowiązku utrzymania płynności płatniczej, przez zmianę kryterium wywiązywania się ze wszystkich zobowiązań zgodnie z terminami ich płatności, na dostosowanie jej do rozmiarów i rodzaju prowadzonej działalności eliminuje stan gotowości banku uzależniony od terminów płatności.
[15] Ibidem, art. 109
[16] M. Golec, B. Janik, H. Nowohońska, Wstęp do bankowości, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998, s. 38
[17] Klientem indywidualnym określa się osobę fizyczną niewystępującą w roli podmiotu gospodarczego, a klientem instytucjonalnym osobę fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą, osobę prawną.
[18] Rachunki w walucie polskiej mogą być otwierane przez każdy bank bez ograniczeń, natomiast rachunki w walutach obcych mogą być prowadzone wyłącznie prze banki, które uzyskały odpowiednie upoważnienie od Prezesa NBP.
[19] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe, op. cit., art. 50
[20] Ibidem, art. 63