System bankowy określa prawo bankowe, które w szerokim znaczeniu jest zbiorem norm prawnych, ujętych w kilku ustawach oraz licznych aktach wykonawczych, regulujących działalność banków. W wąskim znaczeniu prawo bankowe jest podstawową ustawą określającą działalność i organizację banków krajowych. Obok niej także ustawa o Narodowym Banku Polskim reguluje nie tylko jego działalność, ale także działalność pozostałych banków. Łącznie tworzą one podstawę polskiego systemu bankowego[1].
Analizując rozwój bankowości w ostatnich kilkunastu latach Zbigniew Dobosiewicz jeszcze w 1994 roku doszedł do wniosku, że przekształcenia jakie nastąpiły w latach 1986 – 1994, doprowadziły do ukształtowania się nowego polskiego systemu bankowego[2]. Jednocześnie podkreślał on, że proces ten nie jest jeszcze zakończony, ale już funkcjonują jego najważniejsze elementy składowe. Jego zdaniem nowy polski system bankowy składa się z trzech zasadniczych części:
- Narodowego Banku Polskiego, który obok naturalnych funkcji banku centralnego pełni też funkcję nadzoru bankowego,
- banków komercyjnych, wśród których wyraźnie wyodrębnić można banki kontrolowane przez kapitały zagraniczne,
- stopniowo kształtującego się złożonego systemu banków spółdzielczych.
Z. Dobosiewicz uważa, że z czasem polski system bankowy zostanie wzmocniony o instytucje innych typów, w tym – banki komunalne i kasy oszczędnościowo -kredytowe. W Polsce tego typu banki aktywnie działały przed wojną, odgrywają one także dużą rolę w systemach bankowych wielu krajów. Wymaga to jednak wprowadzenia wielu zmian w prawie bankowym.
Bardziej rozwiniętą strukturę nowego systemu bankowego w naszym kraju przedstawiła Alina Majchrzycka – Guzowska. Jej zdaniem w 1998 roku w skład polskiego systemu bankowego wchodziły następujące banki[3]:
- Narodowy Bank Polski jako bank centralny;
- Powszechna Kasa Oszczędności – bank państwowy o zasięgu ogólnokrajowym; Bank Gospodarstwa Krajowego;
- kredytowe banki komercyjne i akcyjne bez ograniczenia podmiotowego i terytorialnego zakresu działania (m.in. dziewięć banków komercyjnych powstałych z przekształcenia oddziałów NBP, Bank Handlowy w Warszawie S.A. oraz Bank Polska Kasa Opieki S.A.);
- banki spółdzielcze – działające na zasadach komercyjnych zrzeszone w bankach regionalnych zorganizowanych w formie spółek akcyjnych (dla większości banków regionalnych Bankiem Krajowym jest Bank Gospodarki Żywnościowej, zorganizowany w formie spółki akcyjnej);
- wyspecjalizowane banki w formie spółek akcyjnych do obsługi określonych przedsięwzięć;
- inne banki np. banki komunalne;
- banki tworzone przez osoby zagraniczne lub z udziałem osób zagranicznych;
- banki prywatne.
Odejście od modelu monobanku i wprowadzenie ustawami z 1989 r. dwuszczeblowego systemu bankowego, charakterystycznego dla gospodarki rynkowej, musiało oczywiście doprowadzić do zmiany funkcji i roli Narodowego Banku Polskiego w kształtującym się nowym systemie bankowym[4]. Ukoronowaniem tych tendencji stało się przyjęcie 29 sierpnia 1997 r. nowej ustawy o Narodowym Banku Polskim[5]. Przyjmując nowa ustawę o NBP ustawodawca wyszedł z założenia, że zadania stojące obecnie przed gospodarką polską są innej natury niż były w chwili stworzenia ustawy o NBP z dnia 31 stycznia 1989 r. Wówczas najważniejszymi zadaniami było upowszechnienie reguł rynkowych, wprowadzenie silnego pieniądza oraz stworzenie silnego sektora bankowego. Obecnie w art. 3, ust. 1 uznano, że „podstawowym celem działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP.” Natomiast w ustawie z 31 stycznia 1989 r. w art. 5 ust. 1 stwierdzono, że: „Działalność NBP ma na celu w szczególności umacnianie pieniądza polskiego”. Odejście w nowej ustawie o NBP od zapisu o umacnianiu polskiego pieniądza spotkało się z krytyką. Uznano, ze jest on przedwczesny, ponieważ by mówić o utrzymaniu stabilnego poziomu cen, musi on najpierw zostać osiągnięty, gdy tymczasem poziom inflacji jest ciągle dość znaczny[6].
W myśl ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Narodowy Bank Polski jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej. NBP posiada osobowość prawną i prawo używania pieczęci z godłem państwowym. NBP nie podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych, prowadzi działalność na terenie całej Polski, a jego siedzibą jest Warszawa. NBP przysługuje wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej, może być członkiem międzynarodowych instytucji finansowych i bankowych. Obok utrzymania stabilnego poziomu cen art. 3, ust. 2 podkreśla, że do zadań NBP należy także:
- organizowanie rozliczeń pieniężnych,
- prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi,
- prowadzenie działalności dewizowej w granicach określonych ustawami,
- prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa,
- regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie,
- kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego,
- opracowywanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa,
- wykonywanie innych zadań określonych ustawami.
Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. uregulowała sposób zarządzania bankiem centralnym. I tak w myśl art. 6 organami NBP są:
- Prezes NBP,
- Rada Polityki Pieniężnej,
- Zarząd NBP.
Art. 9 ustawy precyzuje, że Prezesa NBP powołuje Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na okres 6 lat. Ta sama osoba nie może być Prezesem NBP dłużej niż przez dwie kolejne kadencje. Prezes NBP obejmuje obowiązki po złożeniu wobec Sejmu przysięgi. Jej treść precyzuje art. 9, ust. 3. Ustawa określa również precyzyjnie kiedy wygasa kadencja Prezesa NBP i kiedy może nastąpić jego odwołanie. Art. 11 stwierdza, że Prezes NBP jest przełożonym wszystkich pracowników NBP, przewodniczy Radzie Polityki Pieniężnej, Zarządowi NBP, Komisji Nadzoru Bankowego oraz reprezentuje NBP na zewnątrz. Prezes NBP reprezentuje interesy Rzeczypospolitej Polskiej w międzynarodowych instytucjach bankowych oraz, o ile Rada Ministrów nie postanowi inaczej, w międzynarodowych instytucjach finansowych. Art. 22 stanowi, że Prezes NBP może uczestniczyć w posiedzeniach Sejmu i Rady Ministrów. Z kolei art. 23, ust. 1 ustawy stwierdza, że Prezes NBP w imieniu Rady Polityki Pieniężnej:
- przedstawia Sejmowi i Radzie Ministrów:
- kwartalne informacje o bilansie płatniczym,
- roczne bilanse należności i zobowiązań zagranicznych państwa,
- przekazuje Radzie Ministrów i Ministrowi Finansów projekty założeń polityki pieniężnej, opinie w sprawie projektu ustawy budżetowej, prognozy bilansu płatniczego oraz ustalenia Rady,
- opracowuje okresowe informacje o wpłatach (wypłatach) z zysku.
—-
[1] Por. Z. Krzyżkiewicz, Podręcznik do nauki bankowości, cyt. wyd., s. 38.
[2] Por. Z. Dobosiewicz, Nowy polski system bankowy, cyt. wyd., s. 28 – 29.
[3] Por. A. Majchrzycka – Guzowska, Finanse i prawo finansowe, cyt. wyd., s. 276 – 277.
[4] Por. H. Gronkiewicz – Waltz, Ewolucja pozycji banku centralnego w świetle zmian w prawie bankowym, „Państwo i prawo” 1990, nr 6, s. 37 i nast.
[5] Por. Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. nr 140, poz. 938.
[6] Por. A. Majchrzycka – Guzowska, Finanse i prawo finansowe, cyt. wyd., s. 279.