W procesie kształtowania się nowego systemu bankowego w Polsce powstało[1] kilka instytucji, których celem stało się ułatwienie jego funkcjonowania. Jedną z nich jest Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR). Do 1993 r. funkcje centralnej instytucji rozliczeniowej pełnił Narodowy Bank Polski. Było to sprzeczne z funkcjami banku centralnego w gospodarce rynkowej. Powstanie KIR umożliwiło zdecentralizowanie rozrachunków międzybankowych. Uczestnikami rozrachunków za pośrednictwem KIR mogą być banki, które posiadają w NBP rachunki bieżące. Obecnie większość dużych i średnich banków jest zrzeszona w KIR i realizuje przez nią rozliczenia międzybankowe. Inne banki mogą przeprowadzać takie rozliczenia korzystając z pośrednictwa banków będących członkami tego systemu. Organizacja KIR jest dwustopniowa i tworzy ją:
- centrala KIR,
- bankowe regionalne izby rozrachunkowe (BRIR).[2]
Podstawowe czynności wykonują BRIR, których działało 17 w 1993 roku. Do poszczególnych BRIR są terytorialnie przypisane oddziały różnych banków, dla których BRIR prowadzą punkty przyjęć dokumentów rozliczeniowych oraz przewożą dokumenty rozliczeniowe między oddziałami banków. BRIR rejestrują należności i zobowiązania uczestników izby z ich regionu, wynikające z przekazanych im dokumentów rozliczeniowych przez oddziały operacyjne różnych banków. Zbiorcze dane o należnościach i zobowiązaniach oddziałów należących do poszczególnych banków BRIR przekazują do centrali KIR. Ostateczny rozrachunek przeprowadza centrala KIR, kompensując wzajemne zobowiązania i należności pomiędzy bankami -uczestnikami KIR. O wyniku kompensaty centrala KIR powiadamia centrale poszczególnych banków i wydaje NBP zlecenie dokonania odpowiednich księgowań na ich rachunkach bieżących. Rozrachunki bankowe w KIR są przeprowadzane w każdym dniu roboczym, z wyjątkiem sobót. Równocześnie z przyjęciem dokumentów przez BRIR następuje komputerowa rejestracja wzajemnych wierzytelności, a zapis izba regionalna teletransmituje do centrali KIR, gdzie następuje końcowy rozrachunek przy użyciu komputerów. W 1994 r. z usług KIR korzystało około 1200 oddziałów[3] operacyjnych różnych banków.
Bardzo duże znaczenie dla nowego polskiego systemu bankowego ma Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Powołano go z dniem 17 lutego 1995 r. na mocy[4] ustawy z 14 grudnia 1994 r. Do momentu wejścia w życie tej ustawy na gruncie ustawy – Prawo bankowe obowiązywał szczególny system odpowiedzialności Skarbu Państwa za niektóre zobowiązania banków. Banki polskie były wówczas podzielone na dwie grupy. Do pierwszej należały uprzywilejowane banki państwowe i spółdzielcze, a do grupy drugiej pozostałe banki, w tym także niektóre banki spółdzielcze i należące do przedsiębiorstw państwowych. Skarb Państwa odpowiadał za zobowiązania z tytułu wkładów oszczędnościowych zgromadzonych w enumeratywnie określonych bankach. Bankami posiadającymi w tym okresie gwarancje Skarbu Państwa były: Bank Gospodarstwa Krajowego, Powszechna Kasa Oszczędności BP, Bank Handlowy S.A. w Warszawie, Bank Polska Kasa Opieki S.A., dziewięć banków wyodrębnionych z NBP, Bank Gospodarki Żywnościowej oraz banki spółdzielcze powstałe przed dniem 10 lutego 1989 r. Odpowiedzialność Skarbu Państwa wobec banków zaliczonych do grupy pierwszej obejmowała zarówno pełną kwotę wkładu, jak i należne odsetki. Przesłankę powstania odpowiedzialności Skarbu Państwa stanowił fakt niewypłacalności banku objętego systemem gwarancji. Ponieważ uprzywilejowane banki pierwszej grupy miały wkłady gwarantowane przez państwo deponenci nie obawiali się upadku takiego banku i bez wahania lokowali w nim pieniądze. W tej sytuacji banki drugiej grupy były bowiem uznawane za bardziej ryzykowne. Jak zauważają naukowcy brak takiego zaufania podkreślało wydzielenie przez niektóre gazety tych banków gruba kreską w publikowanych tabelach, co odczytywano jako ostrzeżenie dla deponentów. Sytuacja ta oczywiście w szczególnym stopniu utrudniała rozwój banków prywatnych.[5]
Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym w zasadniczy sposób zmieniła zakres i charakter ochrony bankowych depozytów pieniężnych. Zgodnie z tą ustawą środki pieniężne zgromadzone na wszelkiego typu rachunkach we wszystkich bankach objęte zostały systemem obligatoryjnych gwarancji poprzez Fundusz, tworzony głównie z obowiązkowych corocznych wpłat wszystkich banków. Nadzór nad działalnością Funduszu sprawuje Minister Finansów w oparciu o kryterium legalności i zgodności ze statutem. Art. 4, ust. 1 ustawy określa, że do zadań Funduszu w zakresie funkcjonowania systemów obowiązkowego i umownego gwarantowania zgromadzonych środków pieniężnych należy:
- określanie na dany rok wysokości środków wyodrębnionych przez podmioty objęte systemem gwarantowania, w związku z obowiązkiem tworzenia funduszu ochrony środków gwarantowanych,
- wykonywanie obowiązków wynikających z gwarantowania środków pieniężnych na zasadach określonych w ustawie,
- gromadzenie i analizowanie informacji o podmiotach objętych systemem gwarantowania,
- nadzór nad umownym systemem gwarantowania środków pieniężnych.
Ustawa stwierdza, że do zadań Funduszu w zakresie udzielania pomocy podmiotom objętym systemem gwarantowania należy:
- udzielanie zwrotnej pomocy finansowej w przypadku powstania sytuacji zagrożenia wypłacalności bądź na nabycie akcji lub udziałów banków,
- nabywanie wierzytelności banków znajdujących się w sytuacji zagrożenia wypłacalności,
- kontrola nad prawidłowością wykorzystania pomocy,
- określanie wysokości obowiązujących opłat rocznych wnoszonych przez podmioty objęte systemem gwarantowania na rzecz Funduszu,
- kontrola realizacji postępowania mającego na celu uzdrowienie gospodarki podmiotu objętego systemem gwarantowania, w sytuacjach określonych w ustawie.
Organami Bankowego Funduszu Gwarancyjnego są: Rada Funduszu i Zarząd Funduszu. Rada Funduszu składa się z przewodniczącego oraz 9 członków, posiadających odpowiednie wykształcenie wyższe i doświadczenie zawodowe. Przewodniczącego Rady Funduszu powołuje Prezes Rady Ministrów na uzgodniony wniosek Ministra Finansów i Prezesa NBP, po zaopiniowaniu przez właściwą komisję sejmową. Po trzech członków Rady Funduszu powołuje i odwołuje – Minister Finansów, Prezes NBP i Związek Banków Polskich. Natomiast Zarząd Funduszuskłada się z 5 członków, w tym z prezesa i jego zastępcy. Jego kadencja trwa 3 lata. Zarząd Funduszu kieruje Funduszem i reprezentuje go na zewnątrz.
Podmioty objęte systemem gwarantowania wnoszą na rzecz Funduszu obowiązkowe opłaty roczne w wysokości iloczynów:
- stawki nie przekraczającej 0,4% i sumy aktywów bilansowych oraz gwarancji i poręczeń ważonych ryzykiem,
- stawki nie przekraczającej 0,2% i sumy ważonych ryzykiem pozostałych zobowiązań pozabilansowych, z wyłączeniem linii kredytów przyrzeczonych, dla których stawka wynosi 0; przez kredyty przyrzeczone rozumie się wynikającą z umowy kwotę zobowiązania do udzielenia kredytu, pomniejszoną o kwotę jego wykorzystania.
—
[1] Por. Z. Dobosiewicz, Nowy polski system bankowy, cyt. wyd., s. 30 i nast.
[2] Por. Z. Krzyżkiewicz, Podręcznik do nauki bankowości, cyt. wyd., s. 182.
[3] Tamże.
[4] Por. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, Dz. U. 1995, nr 4, poz. 18.
[5] Por. Z. Dobosiewicz, Nowy polski system bankowy, cyt. wyd., s. 31.