Historia polskiej bankowości

5/5 - (1 vote)

Istotny wpływ na rozwój banków wywarły przemiany gospodarcze na ziemiach polskich dokonujące się na przełomie XVIII i XIX wieku. Już w pierwszej połowie wieku XVIII zaobserwować można było szybkie odradzanie się przemysłu. Powstawały manufaktury magnackie i mieszczańskie. Dzięki inicjatywie króla Stanisława Augusta powstały mennice, fabryki fajansów, broni, wyrobów marmurowych, dywanów, fabryki sukiennicze, koronkarskie, kapelusznicze. Istotny wkład w rozwój przemysłu wnieśli cudzoziemcy. Rozwijał się Staropolski Okręg Przemysłowy. Tworzono nowe przedsiębiorstwa, wprowadzano nowe działy przemysłu oraz ulepszano technikę produkcji. Mimo wykorzystywania pracy pańszczyźnianej manufaktura polska w XVIII w. przyczyniła się do postępu organizacji kapitalistycznej w przemyśle[1]. Ponieważ utworzenie manufaktur przez mieszczan wymagało znacznych środków w celu ich finansowania tworzono spółki przypominające towarzystwa akcyjne. Pierwsze w Polsce tego typu towarzystwo – Kampanię Manufaktur Wełnianych założono w 1766 r[2]. Także w rolnictwie ujawniły się tendencje rozwojowe. Ożywienie gospodarcze doprowadziło w konsekwencji do zwiększonego zapotrzebowania na kredyt, co z kolei zaowocowało powstaniem instytucji kredytowych i bankowych. Jednak mimo wzrostu działalności różnych instytucji kredytowych, generalnie była ona dość skromna w stosunku do potrzeb i ogółu obrotów kredytowych i stanu zadłużenia. Przedsiębiorstwa kredytowe w naturalny sposób wyrastały z działalności handlowej, a operacje bankierskie z reguły wiązały się z handlem. Jeżeli chodzi o stosunki kredytowe wśród ziemiaństwa to opierały się one w owym czasie głównie na kontraktach. Były to okresowe zjazdy szlachty w ustalonym miejscu i czasie, na których zawierano różne umowy, także umowy o charakterze kredytowym, takie jak zastawy dóbr, kupno renty, zabezpieczenie wierzytelności na nieruchomościach, zaciągano długi na skrypty[3].

Kontrakty, które rozwijały się żywiołowo nie posiadały charakteru zinstytucjonalizowanego. Pojawiły się w drugiej połowie XVI w. w Poznaniu, a  następnie w Krakowie i Lwowie[4]. Nie były natomiast znane na Pomorzu i Mazowszu. W XVIII w. kontrakty służyły głównie operacjom finansowym i szczególnie rozwijały się na ziemiach południowo – wschodnich, były rezultatem potrzeb lokalnych, rozszerzania się rynku i zwiększania obrotu ziemią. Analizując kształtowanie się systemu bankowego w Polsce widzimy, że dziedzina kredytu obrotowego stała się domeną banków pobożnych, natomiast udzielanie kredytu dla ziemiaństwa i mieszczaństwa odbywało się wyłącznie w ramach banków prywatnych. Szczególnie dużo tego typu banków powstało za Stanisława Augusta Poniatowskiego. Za jego panowania nastąpiły także zasadnicze reformy stosunków pieniężnych. Wycofano dawne monety i wprowadzono nową walutę, bito dukaty według stopy holenderskiej, ponieważ takich dukatów kursowało wówczas w Polsce najwięcej. Zamierzano wypuścić pieniądz papierowy, ale do urzeczywistnienia tej idei doszło dopiero w czasie powstania kościuszkowskiego. Aż do 1775 r. w Polsce nie istniało ogólne prawo wekslowe. Kwestie te regulowały zwyczaje panujące w wielkich miastach. W 1701 r. pierwszą ustawę wekslową na ziemiach polskich wydał Gdańsk, a następną w 1758 r. Elbląg. Obie ustawy dostosowane były do zasad panujących za granicą. Pierwszym ogólnokrajowym prawem wekslowym stała się konstytucja 1775 roku. Wprowadziła ona szybkie i rygorystyczne dla pozwanego postępowanie w procesie wekslowym i bezwzględną egzekucję długu. Ważnym czynnikiem stało się to, że zwiększała ona gwarancję prawną dla mieszczanina wobec szlachcica – wystawcy weksla. Ustawa ta przyczyniła się do wzrostu obrotu wekslowego i powstania, głównie w Warszawie, domów bankowych wyspecjalizowanych w tego typu interesach.

W XVIII w., a zwłaszcza w czasach stanisławowskich, bardzo wzrosło znaczenie handlowe Warszawy. W drugiej połowie wieku XVIII stała się ona centrum bankierstwa. Działało tu wówczas 6 domów bankowych – Dawida Gejslera, Fryderyka Kabryta, Macieja Łyszkiewicza, Karola Schultza, Piotra Teppera i pierwszego zawodowego bankiera – szlachcica Antoniego Protazego Potockiego[5]. Domy bankowe istniały także w innych miastach, na przykład w Poznaniu Jana Kluga. Cechą charakterystyczną domów bankowych był brak specjalizacji. Ponieważ przeważająca część transakcji handlowych dotyczyła zagranicy, przede wszystkim importu towarów luksusowych, domy te rozwijały operacje przekazowe, związane z obrotem towarowym, jak również przyjmowały zlecenia finansowe. Natomiast długoterminowe operacje kredytowe zdarzały się sporadycznie, w przeciwieństwie do udzielanego nabywcom kredytu towarowego, głównie nielicznym klientom z kręgu magnaterii i zaliczek na przewidziane wpłaty bankowe. Generalnie ówczesne domy bankowe na ziemiach polskich przyjmowały wysokie depozyty, przede wszystkim od właścicieli ziemskich, udzielały pożyczek, kredytów hipotecznych, pośredniczyły w zaciąganiu pożyczek państwowych i kontraktów z bankami zagranicznymi, zwłaszcza z petersburskimi, wiedeńskimi, francuskimi, holenderskimi i niemieckimi. Większość bankierów obok operacji pieniężnych i kredytowych, zajmowała się działalnością przemysłową i handlową. W 1793 r. większość domów bankowych zawiesiła wypłaty i ogłosiła upadłość. W tej sytuacji sejm grodzieński ustanowił komisję do likwidacji ich interesów.


[1] Por. J. Rutkowski, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1953, s. 248

[2] Por. H. Radziszewski, Bank Polski, cyt. wyd., s. 267

[3] Por. J. Bielecka, O zjazdach kontraktowych w Polsce, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1955

[4] Por. S. Siegel, Kontrakty lwowskie w latach 1717 – 1724, Lwów 1935; J. Bielecka, Kontrakty lwowskie w latach 1768 – 1775. Wpływ pierwszego rozbioru Polski, 1772 r., na kontrakty lwowskie, Poznań 1948

[5] Por. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 1, cyt. wyd., s. 142 i 374.