Psychologiczne teorie rozwoju moralnego człowieka podzielić można na trzy nurty, z których każdy nawiązuje do jednej z podstawowych metafor rozwoju:
- Teoria rozwoju jako dojrzewania (metafora organicznego wzrostu):
- jednostka porównywana jest do rośliny
- rozwój to stopniowe ujawnianie się możliwości tkwiących w jednostce, gdzie środowisko może sprzyjać ujawnianiu się mozliwości, ale nie może wnieść do rozwoju nowej jakości
- stadia mają charakter „embriologiczny”, tzn. że wiek prowadzi do nowego stadium bez względu na reorganizację stadiów poprzednich, zatem doświadczenie nie wpływa na przechodzenie do wyższego stadium, a jedynie na właściwą integrację w obrębie aktualnego stadium.
- Przedstawiciele: Freud.
- Teoria uczenia się (metafora maszyny):
- rozwój jest wynikiem uczenia i nauczania
- rozwój to stopniowe wchodzenie w świat wartości zasad i norm będących wytworem danej kultury oraz wzrost podporządkowania się tym normom
- środowisko odgrywa zasadniczą rolę w rozwoju, wiedza i wartości znajdujące się w kulturze są internalizowane przez dzieci w toku imitacji modeli zachowań lub przez kształcenie z zastosowanie nagród i kar
- moralność jednostki to efekt uczenia się społecznie aprobowanych ról i związanych z nimi norm, u podłoża których leżą określone wartości moralne.
- Przedstawiciele: Bandura.
- Teoria poznawczo- rozwojowa (dialektyczna metafora rozwoju, czyli model stopniowego opracowania tematu w dyskursie i konwersacji):
- dziecko jako filozof aktywnie poznający świat
- istotą rozwoju jest reorganizacja strukutr psychicznych, będąca wynikiem wzajemnych interakcji organizmu i środowiska
- rozwój poznawczy jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym rozwoju moralnego
- doświadczenie ma znaczenie dla reorganizacji struktur i przechodzenia do wyższych stadiów, oraz dla tempa zmian rozwojowych.
Przedstawiciele:
1.Piaget:
- anomia moralna – od narodzin do początku kształtowania się norm i wartości. Świadomość norm jest początkowo traktowana jako narzucona z zewnątrz.
- heteronomia – gwarantem przestrzegania norm jest przymus dorosłych, centralna kategorią moralną sankcja, a podstawą związków społecznych szacunek jednostronny
- egalitaryzm – współdziałanie w dziedzinie sprawiedliwości, powstające pod wpływem interakcji z rówieśnikami. Główną zasadą moralną jest równość
- relatywizm – ścisła równość nie zawsze oznacza sprawiedliwość, zwracanie uwagi na okoliczności łagodzące.
Autonomia moralna jest wynikiem internalizacji norm, jednostka kieruje się wewnętrznymi standardami moralnymi.
Zdaniem Piageta największy wpływ na rozwój moralny ma grupa rówieśnicza.
- Kohlberg:
- perspektywa społeczno moralna ( patrz poprzedni artykuł)
- stadia rozwoju moralnego (patrz poprzedni artykuł)
- rozwój polega na umiejętności przyjmowania różnych punktów widzenia, a zatem na przyjmowaniu różnych ról.
O liczbie sytuacji sprzyjających podejmowaniu ról decyduje typ przywództwa oraz wewnętrzna struktura grupy. Im bardziej jednosta jest odpowiedzialna za decyzje grupy i konsekwencje własnego działania, tym więcej będzie podejmować prób przyjmowania ról.
Grupy społeczne istotne dla rozwoju:
- rodzina ( jeśli rodzice stosują dyscyplinę indukcyjną tzn. wskazują dzieciom konsekwencje ich działania i uczą ponoszenia odpowiedzialności, wówczas dzieci zdobywają większe doświadczenie w podejmowaniu ról)
- rówieśnicy – bardziej demokratyczne stosunki niż w rodzinie, dzieci same tworzą grupę a wzajemne porozumiewanie się wymaga uwzględniania puntku widzenia innych. Także zabawy są treningiem ról.
Dorosłość:
Moralność pokonwencjonalna osiągana jest dzięki przybliżaniu się do uniwersalnych, powszechnych zasad. Sprzyja jej opuszczenie rodzinnego domu i podjęcie studiów (kryzys tożsamości i konflikt wartości, potrzeba określenia siebie na nowo). Kwestionowanie wszystkiego, w co się wierzyło jest charakterystyczne dla przechodzenia do stadium 5. Erikson: młodzi ludzie są świadomi istnienia uniwersalnych zasad etycznych, jednak tylko dorośli mogą być konsekwentnie etyczni.
W dorosłości doświadczenie zdobywa się poprzez realizację kariery zawodowej oraz tworzenie związków interpersonalnych.
Różnice w rozwoju moralnym między kobietami a mężczyznami:
- orientacja na sprawiedliwość – charakterystyczna dla mężczyzn
- orientacja na troskę i odpowiedzialność w stosunkach interpersonalnych – charakterystyczna dla kobiet.
Uważa się, iż różnica ta wynika z odmienności doświadczeń społecznych.
Czyżowska, D. (2003). Doświadczenie a rozwój moralny jednostki. W: K. Krzyżewski (red.), Doświadczenie indywidualne. Szczególny rodzaj poznania i wyróżniona postać pamięci(s. 199–208). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.