podrozdział pracy licencjackiej
Mechanizm kształtowania się aspiracji zdeterminowany jest wieloma czynnikami natury osobistej i społecznej, które mogą jednak podlegać celowym działaniom wychowawczym i organizacyjnym, zmieniającym dotychczasowe systemy wartości i perspektywy samorealizacji jednostki. I chociaż są to trudne i długotrwałe procesy, to nie ulega wątpliwości fakt, iż aspiracje i dążenia jednostki mogą być w sposób celowy kształtowane przez różne środowiska wychowawcze.
Na kształtowanie się aspiracji młodzieży, istotny wpływ wywiera wiele czynników. Wśród nich najczęściej wymienia się:
- Rodzinę;
Aspiracje przede wszystkim wyznaczane są przez rodzinę oraz panujące w niej warunki życia. Wyniki badań specjalistów potwierdzają, iż pozycja społeczna rodziców i ich wykształcenie zasadniczo określają miejsce startu dziecka.
W procesie wychowania rodzice przekazują swoje doświadczenia, poglądy, opinie, określają sposób spędzania wolnego czasu. Tworzą wzory, tradycję rodzinną, wzorce zachowań, które mają wpływ na dziecko.
- Szkołę;
Prawie równorzędne miejsce w randze czynników determinujących aspiracje zajmuje szkoła. Szkoła oddziałuje na kierunek i poziom aspiracji przez stymulacyjną funkcję ocen szkolnych. One w dużej mierze decydują także o planach i zamierzeniach edukacyjno – zawodowych młodzieży. Uczniowie odnoszący sukcesy w nauce, częściej niż pozostali decydują się na wybór trudnych zawodów, wymagających wysokich kwalifikacji oraz wysiłku i odpowiedzialności.[1]
Ważną rolę w procesie kształtowania aspiracji przez szkołę odgrywa nauczyciel.
Jego oddziaływanie powinno polegać na:
- rozbudzaniu aspiracji.
- kształtowaniu realistycznego poziomu aspiracji, tak aby były adekwatne do możliwości uczniów (jest to ważne w procesie zapobiegania zaburzeniom zachowania).
- korygowaniu zawyżonych i zaniżonych aspiracji.[2]
Nauczyciel powinien dysponować wiedzą na temat uwarunkowań aspiracji, rządzących nimi prawidłowości, mechanizmów ich funkcjonowania. Poza tym powinien znać pragnienia swoich wychowanków i umieć zbadać, jakie aspiracje dominują w danej grupie młodzieży. Nauczyciel może modelować aspiracje uczniów, wpływać na ich cele życiowe i dążenia, pomagać w dokonywaniu życiowych wyborów.[3]
- Grupę rówieśniczą;
Obok rodziny i szkoły, grupy rówieśnicze stanowią trzeci, co do wielkości wyznacznik aspiracji młodzieży. Grupa rówieśnicza ściśle związana jest ze środowiskiem szkolnym, ale również jest wszędzie tam, gdzie jednostka przebywa. Obraz własnej osoby, pragnienia i dążenia kształtują się między innymi w wyniku spostrzegania swojej pozycji w grupie. Wpływ grup rówieśniczych uwarunkowany jest przede wszystkim pozycją socjometryczną jednostki. Osoby lubiane przez innych, mające wysoką pozycję, prezentują aspiracje zbliżone do pozostałych członków grupy. Natomiast odrzucenie jednostki odbija się na rozbieżności celów życiowych i wówczas wpływ grupy jest znikomy.
- Środki masowego przekazu;
Zasadniczy wpływ na kształtowanie aspiracji młodego pokolenia wywierają także środki masowego przekazu, a zwłaszcza telewizja. Z badań specjalistów wynika, iż chłopcy najczęściej oglądają programy publicystyczne oraz popularnonaukowe i historyczne. Dziewczęta natomiast preferują programy przyrodnicze, teleturnieje oraz filmy fabularne. Ważnym źródłem ukierunkowanych wiadomości jest także literatura piękna i popularnonaukowa. Dziewczęta najczęściej czytają powieści przygodowe, obyczajowe i historyczne. Chłopcy natomiast najczęściej sięgają po lektury szkolne, fantastykę, horrory i sensację.
Natomiast radio w niewielkim stopniu wpływa na poszerzanie wiedzy uczniów. Młodzież najchętniej słucha programów muzycznych i rozrywkowych.
Dzięki środkom masowego przekazu uczniowie poznają na bieżąco sytuację społeczno – polityczną i gospodarczą naszego kraju.
- Sytuację społeczno – polityczną;
- Sytuację gospodarczą w kraju;
Oczywiście siła i stopień uzależnienia aspiracji od tych determinantów jest różna i indywidualna. Jedne z nich oddziałują z dużą siłą i natężeniem, inne zaś w sposób słabszy i niekiedy w sposób pośredni. Jednak znajomość tych determinantów jest niezmiernie znacząca, gdyż przyczynia się do odpowiedniego kształtowania aspiracji młodych ludzi.[4]
Z badań przeprowadzonych przez A. Kozłowską wynika, że czynnikiem, który w niewielkim stopniu determinuje wybór drogi życiowej, jest płeć. Różnica między planami i aspiracjami dziewcząt i chłopów polega jedynie na tym, że dziewczęta częściej wybierają kierunki pedagogiczne, chłopcy natomiast – studia prawnicze, lekarskie i kierunki politechniczne.
Uwidaczniają się natomiast zasadnicze różnice między planami i dążeniami młodzieży wybitnie uzdolnionej, a marzeniami i aspiracjami uczniów przeciętnych.
Młodzież wyróżniająca się w nauce upatruje swoją przyszłość w wyborze interesujących, atrakcyjnych i cieszących się największą popularnością kierunków studiów. Zamierzenia tej grupy wiążą się ze znalezieniem pracy dającej wiele satysfakcji i umożliwiającej dalsze rozwijanie się. Najważniejszymi wartościami dla tej grupy uczniów jest zdobycie maksymalnej ilości wiedzy, ukończenie studiów i znalezienie interesującej pracy, natomiast projekty związane z założeniem przyszłej rodziny są bardzo mgliste, odległe i nieprecyzyjne.
Zupełnie inaczej o swojej przyszłości myślą uczniowie otrzymujący w szkole oceny przeciętne. W prawdzie, jak dowodzą badania ponad połowa z nich zamierza studiować na wyższych uczelniach, to jednak ich plany i dążenia dotyczące osiągnięcia stabilizacji życiowej, związane ze znalezieniem partnera życiowego i założeniem rodziny są bardzo bliskie, jasne i przejrzyste.[5]
Uwarunkowania aspiracji można podzielić na trzy grupy:
- Uwarunkowania osobowościowe (psychologiczne).
Do czynników psychologicznych, wpływających na aspiracje zalicza się potrzeby osiągnięć, motywacje osiągnięć i unikania, sukcesy i niepowodzenia, samoocenę, osobowość[6].
Potrzeby osiągnięć uważa się za właściwości stosunkowo stałe i przejawiające się w różnych sytuacjach. W innym ujęciu zwraca się uwagę na związki aspiracji z procesami motywacyjnymi. Na przykład znana teoria motywacji osiągnięć, której autorami są J.W. Atkinson i N.F. Feather, podkreśla oddziaływanie na poziom aspiracji dwóch procesów motywacyjnych, a mianowicie motywacji osiągnięć i motywacji unikania.
Osoby o silnej motywacji osiągnięć mają zazwyczaj aspiracje do wykonywania zadań o średnim poziomie trudności. Sukces wpływa u tych osób zazwyczaj na podniesienie poziomu aspiracji, natomiast niepowodzenie prowadzi do obniżenia poziomu aspiracji. Osoby o słabej motywacji (motywacji unikania) rozwiązują albo zadania łatwe, albo bardzo trudne (niepowodzenie w wykonywaniu zadań bardzo trudnych można łatwo uzasadnić, więc dolegliwość jest stosunkowo mała).
Powodzenia i niepowodzenia traktowane są jako ważne czynniki warunkujące aspiracje, głównie zaś ich poziom. Wraz ze wzrostem wyników działania i poczuciem sukcesu, następuje wzrost poziomu aspiracji. Jednak należy dodać, iż związek między poczuciem sukcesu, a poziomem aspiracji, ma charakter indywidualny, a także wyraźnie występuje przy wykonywaniu zadań o średnim poziomie trudności, co spowodowane jest mechanizmami odczuwania sukcesu lub porażki, właśnie przy działaniach średnio trudnych.
Na kształtowanie się poziomu aspiracji wpływa również samoocena. Wysoka samoocena jest czynnikiem sprzyjającym wysokiemu poziomowi aspiracji – i odwrotnie: niska samoocena prowadzi do kształtowania się niskiego poziomu aspiracji.[7]
W procesie kształtowania się samooceny i aspiracji ważną rolę odgrywa obraz własnej osoby. Obraz ten powstaje w wyniku własnych doświadczeń oraz opinii, sądów formułowanych o danej osobie przez innych ludzi.[8]
Aspiracje – jak i samoocena determinowane są przez wiele cech indywidualnych, na przykład warunki fizyczne (wygląd, sprawność fizyczna, stan zdrowia itp.) i psychiczne cechy osobowości (zdolności ogólne i kierunkowe, temperament, cechy wolicjonalne, emocje). Na przykład wysoki poziom inteligencji sprzyja realistycznym nastawieniom na różne cele życiowe, samoocenie adekwatnej do możliwości intelektualnych. Z kolei wysoki poziom neurotyczności, silna lękliwość obniżają samoocenę i wpływają na aspiracje, powodujące niedocenianie własnych możliwości.[9]
- Uwarunkowania środowiskowe (socjologiczne).
Środowisko, czy środowiska społeczne, w których przebywa człowiek, wyraźnie determinują pojawianie się i kształtowanie ludzkich pragnień i dążeń. Aspiracje w dużym stopniu wyznaczane są przez rodzinę i panujące w niej warunki życia. Rodzina jest jedną z podstawowych grup, formułujących pewne normy postępowania i tworzących hierarchie wartości. Obraz tych hierarchii i treść normy zależy między innymi od wykształcenia rodziców, statusu społecznego członków rodziny, pochodzenia i tradycji rodzinnych, klimatu wychowawczego oraz warunków materialnych rodziny. Na przykład, wiadomo, że im wyższe jest wykształcenie rodziców, a w szczególności ojca, tym częściej dzieci podejmują próby dostania się na studia i kształcenia na poziomie wyższym. Dzieci rodziców z niższym wykształceniem częściej niż pozostałe kończą edukacje na poziomie szkoły podstawowej lub ponadpodstawowej szkoły zawodowej.[10]
Wpływ rodziny na aspiracje jest wieloczynnikowy.
Z jednej strony przejawia się ono w sferze materialnej, stwarzając poprzez osiągnięty poziom wykształcenia, dochodu, stylu życia, pewien układ odniesienia dla aspiracji młodego człowieka.
Z drugiej natomiast strony czynnikiem wpływającym na aspiracje są formułowane w obecności młodego człowieka wzorce postępowania, kryteria oceny innych ludzi, wzorce kariery oraz związane z nimi poglądy i opinie, zawarte w wyrażanych w kręgu rodzinnym sądach i wypowiedziach.
Trzeci czynnik oddziaływań to bezpośrednie, intencjonalne oddziaływanie rodziców pragnących wzbudzić w młodym człowieku pożądane aspiracje. Naciski mogą przybierać formę oddziaływania o charakterze perswazyjnym lub manipulowania środkami, które mogą być nie bez znaczenia dla realizacji aspiracji.
Czwarty czynnik to własne aspiracje osób z otoczenia rodzinnego młodego człowieka, związane z tym poczucie osiągnięć lub niepowodzeń, połączone z satysfakcją lub frustracją.[11]
Poza rodzicami na kształtowanie się aspiracji – intencjonalnie i nieintencjonalnie – wpływ mają także inne osoby dorosłe. Związane to bywa z przyjmowaniem norm grupowych oraz z przyswajaniem standardów funkcjonujących w danej grupie. Normy grupowe wynikają z wartości cenionych przez określone zespoły i wpływają na tworzenie się wyobrażeń czy sądów o tym, co i jak należy czynić w pewnych sytuacjach. Normy te dotyczą „formy zachowania, aktywności, i postaw jednostki w grupie i poza nią. Norma określa rodzaje i nasilenie (stopień) zachowania, którego grupa oczekuje od jednostki”.[12]
Bardzo bogaty jest materiał ilustrujący związki między aspiracjami i środowiskiem lokalnym, w którym żyje człowiek, między aspiracjami i typem miejsca zamieszkania. Szczególnie silny wpływ na aspiracje wydaje się mieć miejsce zamieszkania w środowisku miejskim lub wiejskim. Zróżnicowanie aspiracji dostrzegalne jest u młodzieży i ludzi dorosłych, a także u dzieci z różnych wsi – zlokalizowanych np. w regionach uprzemysłowionych i w regionach typowo rolniczych.
Wśród czynników środowiskowych coraz większe znaczenie odgrywają uwarunkowania kulturowe, a więc wzorce kulturowe propagowane w społeczeństwie, tradycje, udział w oświacie i kulturze itp.[13]
- Oraz uwarunkowania pedagogiczne.
Trzecią grupą uwarunkowań aspiracji – poza determinantami natury osobowościowej i środowiskowej – są czynniki związane z funkcjonowaniem systemu edukacyjnego, pracą szkoły i pozaszkolnych instytucji oświatowych, oddziaływaniem nauczycieli na rozwój osobowości uczniów, sposobami pracy dydaktyczno – wychowawczej, a także sposobami i formami udziału dzieci i młodzieży w życiu społeczności szkolnej i innych instytucji i organizacji prowadzących działalność edukacyjną. Wszystkie te determinanty, które stanowią jakiś składnik celowej i świadomej działalności edukacyjnej, określić można mianem uwarunkowań pedagogicznych.
Na terenie szkoły mają miejsce szczególnie ważne i zarazem intensywne zjawiska i procesy wychowawcze. Uczniowie poddawani są tam ocenianiu, zdobywają spore doświadczenia w zakresie własnych możliwości intelektualnych i innych, przeżywają sukcesy i niepowodzenia. Jednocześnie poddawani są oddziaływaniom grup rówieśniczych, a także celowym oddziaływaniom nauczycieli. Zmuszeni są do modyfikowania swoich dążeń, dokonywania wyborów różnych wartości, przeżywania konfliktów wyboru między własnymi pragnieniami i dążeniami wyrażanymi i akceptowanymi przez rówieśników oraz przez nauczycieli.
Ważne znaczenie w procesie kształtowania aspiracji odgrywa zespół czynników środowiskowych i pedagogicznych związanych z atmosferą wychowawczą w szkole, typem szkoły, tradycjami szkolnymi, poziomem pracy dydaktyczno – wychowawczej. Szkoła prowadzi systematyczną, zaprogramowaną działalność zmierzającą do przekazania młodzieży norm uznanych za wartościowe społecznie, powszechnie akceptowane. Ma ona, zatem pomagać w dokonywaniu wyborów, przedstawiać wizje wartościowego życia, prezentować hierarchie wartości, cele życiowe, a także zasady uczestnictwa w życiu społecznym. [14]
Warunkiem właściwej działalności wychowawczej szkoły znajomość nauczycieli, jest znajomość dążeń wychowanków, wiedza o zmianach zachodzących w tych planach i pragnieniach. Na podstawie ich obrazu możliwe staje się określenie treści, metod, środków i form oddziaływania pedagogicznego, które sprzyjać ma w osiąganiu zamierzonych celów.[15]
Czynnikami różnicującymi aspiracje wśród uczniów są między innymi:
- typ szkoły (np. szkoły ogólnokształcące, licea zawodowe, technika, szkoły zasadnicze).
Selekcja uczniów poprzez podejmowanie nauki w poszczególnych typach szkół jest silnie uwarunkowana środowiskowo – zarówno w przypadku środowiska społecznego („pochodzenia społecznego”), jak i terytorialnego.
Wyniki badań przeprowadzanych przez specjalistów dowodzą, iż młodzież podejmująca naukę w liceach ogólnokształcących ma zdecydowanie największe aspiracje – zarówno ogólne, jak i kierunkowe. Młodzież ta w większości podejmuje studia wyższe i realizuje znaczną część swoich dążeń.[16]
- łatwość (lub trudność) dostępu do szkoły (sieć szkół, możliwość dotarcia do szkoły, oddalenie szkoły od miejsca zamieszkania).
Motywacja, postawy i aspiracje kształtują się również pod wpływem stylu pracy nauczycieli i wychowawców, poziomu wymagań stawianych uczniom, sposobu oceniania postępów w nauce i wielu innych czynników – na przykład osobowości nauczycieli.
Wszystkie wymienione uwarunkowania oddziałują zazwyczaj we wzajemnym powiązaniu. Wyodrębnienie poszczególnych czynników determinujących aspiracje dokonywane jest głównie ze względu na potrzeby badawcze i dążenie do opisu uwarunkowań aspiracji. [17]
[1] H. Porożyński: Aspiracje życiowe młodzieży, Edukacja 2001, nr 4, s. 60 – 64.
[2] B. Bukowska: Aspiracje, cele…,op. cit.,s. 26.
[3] Ibidem, s. 26.
[4] H. Porożyński: Aspiracje życiowe.. op. cit., s.64,65.
[5] A. Kozłowska: Młodzież lat 90 – tych…op. cit., s.39 – 40.
[6] R. Pawłowska: Aspiracje życiowe uczniów szkół ponadpodstawowych, „Problemy Opiekuńczo Wychowawcze” 1998, nr 2, s.5.
[7] Z. Skorny: Mechanizm kształtowania się poziomu aspiracji i jego wykorzystanie w praktyce, „Psychologia Wychowawcza” 1971, nr1.
[8] J. Reykowski: Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1970, nr3, s.34.
[9] T. Lewowicki: Aspiracje…op. cit., s.32.
[10] Z. Kwieciński: Selekcje społeczne w szkolnictwie ponadpodstawowym, Warszawa 1975, s.225.
[11] A. Janowski: Aspiracje młodzieży, op. cit., s. 23 – 24.
[12] Z. Zborowski: Koncepcja wyrównywania postaw emocjonalnych w stosunkach międzyosobniczych, „Studia Socjologiczne” 1967, nr3, s. 46.
[13] T. Lewowicki: Aspiracje… op. cit.,s.36.
[14] T. Lewowicki: Aspiracje… op. cit., s. 38, 145.
[15] A. Janowski: Aspiracje młodzieży… op. cit., s 65.
[16] R. Borowicz :Zakres i mechanizmy efektów w szkolnictwie, Warszawa 1983, s.153.
[17] T. Lewowicki: Aspiracje… op. cit., s.39.