Przyczyny osiągnięć uczniów w nauce obejmują całokształt tych względnie trwałych warunków materialnych, społecznych i kulturalnych, które powodują niekorzystną bądź korzystną sytuację życiową dzieci i młodzieży zarówno w środowisku rodzinnym, jak i pozaszkolnym.
Wielu pedagogów: Jan Henryk Pestalizzi, S. Szacki, Robert Owen. P. Bergeman formułują tezy o wychowawczej funkcji środowiska, potrzebie celowych działań w kierunku kształtowania w środowisku pozytywnych bodźców rozwojowych zgodnych z zamierzeniami celowej pracy wychowawczej. Wielką wagę przywiązują do organizowania celowych form wychowania pozaszkolnego. S. Szacki stwierdził, że szkoła osiągnie zamierzone rezultaty pracy dydaktyczno-wychowawczej, gdy będzie uwzględniała całokształt wpływów oddziałujących na wychowanka.
Helena Radlińska, po przeprowadzeniu badań za pomocą obserwacji, ankiet, wywiadów i analizy różnych dokumentów, doszła do wniosku, tj.:
– przyczynami niepowodzeń szkolnych są trudne warunki materialne dzieci i brak opieki ze strony rodziców,
– uczniami opóźnionymi w nauce są głównie dzieci od dzieciństwa przeciążone pracą,
– osiągnięcia szkolne ucznia zależą od poziomu moralnego i umysłowego rodziców, – dużo zależy od akcji oświatowej wśród dorosłych,
J. Pieter twierdził, że „warunki rozwojowe dziecka w środowisku rodzinnym wpływają w znacznej mierze na poziom sprawności umysłowej. Środowisko jest siłą kształtującą różnice intelektualne między ludźmi”.[i]
L. Bandura wykazuje, że przyczyną słabych bądź dobrych rezultatów pracy-nauki jest wpływ środowiska rodzinnego dziecka. Szczególną zaś rolę zwraca na: warunki mieszkaniowe, warunki materialne, poziom kulturalny rodziców, atmosferę rodzinną, błędy wychowania rodzinnego. Autor mówi, że „spośród składników środowiska rodzinnego o rezultatach pracy szkolnej decyduje nie tyle sytuacja gospodarcza rodziny, ale raczej kultura domu, ład wewnętrzny i harmonijne współżycie”.[ii]
Dominującą przyczyną niepowodzeń szkolnych są złe warunki środowiskowe (J. Konopnicki), gdzie zaburzenie w zachowaniu powstaje na skutek zakłócenia równowagi pomiędzy dzieckiem a środowiskiem. Cz. Kupisiewicz dominującą rolę przypisuje szkole
i nauczycielowi, zwraca uwagę, że nie branie pod uwagę przez nauczyciela środowiska rodzinnego wpływa na końcowy rezultat pracy szkoły.
H. Izdebska doszła do wniosku, że środowisko rodzinne stwarza warunki zapewniające rozwój fizyczny i umysłowy dziecka, przygotowuje do życia, kształtuje nawyki, postawy, zasady, umiejętności. Do przyczyn niepowodzeń Izdebska zalicza:
– złą atmosferę rodzinną, wynikającą ze złego współżycia rodziców,
– zły przykład dorosłych wiążący się z niskim poziomem kulturalnym i moralnym,
– nie przywiązywania przez rodziców wagi do roli wychowania,
– lekceważenia przez rodziców nauki dziecka,
– brak zainteresowania dzieckiem,
– złe warunki domu rodzicielskiego, choć materialne nie odgrywają głównej roli,
– brak czasu na zajmowanie się dziećmi,
– trudni rodzice.
Na niepowodzenia wpływają także wpływy ujemne rówieśników. Uczeń zaniedbany wchodzi najczęściej w sytuacje konfliktowe, staje się obiektem kar i krytyk.
Sytuacja rodzinna (wg Tyszkowej) stanowi zespół czynników, które w dużym stopniu decydują o poziomie wyników pracy szkolnej. Według autorki, szkoła jest dla dziecka nie tylko instytucją nauczającą, ale również środowiskiem wychowawczym, mającym wpływ na rozwój osobowości, na rozwiązywanie stosunków społecznych, naukę współżycia w grupie, a także na rozwój uczenia się.
J. Janicka na podstawie swoich badań stwierdziła, że dzieci, którym zagrażało pozostanie na drugi rok, w większości pochodziły z rodzin moralnie zaniedbanych oraz, że były to dzieci niedożywione
i anemiczne. Żeby podnieść wyniki pracy szkoły, należy dążyć do scalenia środowiska, szkoła natomiast powinna być ośrodkiem inspirującym. Jeśli stworzymy dzieciom pozytywne warunki społeczno-ekonomiczne, w większości przypadków niepowodzeń szkolnych doprowadzimy do ich zmniejszenia lub całkowitego zaniku.
—
[i] J. Pieter, Poziom inteligencji a środowisko, Katowice 1937 r., s. 46
[ii] L. Bandura: Przyczyny niepowodzeń szkolnych, [w: Kwartalnik Pedagogiczny, nr 3/1959 r., s. 170]