Przemoc jest zjawiskiem mało poznanym przez naukę, choć istniejącym od zarania dziejów ludzkości.
W 1953 r. Silverman opisał zespół mnogich złamań patologicznych u niemowląt i nazwał go zespołem dzieci bitych (Zespół Silvermana). Był to początek klasyfikacji obrażeń fizycznych, zadanych dzieciom przez dorosłych.
W Polsce zespół dziecka maltretowanego faktycznie nie istnieje, ponieważ nie jest objęty medyczną klasyfikacją podstawową. Istnieje w dodatkowej klasyfikacji przyczyn urazu, mianowicie pod numerem E 967 figuruje znęcanie się nad dzieckiem i innego rodzaju obchodzenie się, ale, jak zauważa Mossakowska[1], ta dodatkowa klasyfikacja służy przede wszystkim lekarzom sądowym. Lekarze rejonowi, również pediatrzy, korzystają ze skróconego spisu, gdzie E 967 nie występuje, Orzeka się, więc wstrząsy mózgu, krwiaki oczodołów, złamania, urazy głowy, rany oparzeniowe, szkorbut — unikając w ten sposób prawidłowej diagnozy: dziecko maltretowane.
Najnowsza definicja Battered Chiidren and Child Abuse, opracowana przez Zarząd Międzynarodowych Nauk Medycznych (CJOMS) i Światową Organizację Zdrowia (WHO) w 1974 r. orzeka, iż „za maltretowanie dziecka uważa się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka”[2].
Powyższa definicja została przyjęta w polskiej literaturze, przy czym pojęcia maltretowanie, przemoc, nadużycie i krzywdzenie używane są zamiennie. 20 listopada 1989r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło Konwencję o Prawach Dziecka, która po długim procesie ratyfikacji obowiązuje w Polsce od 7 lipca 1991 r.[3].
Z psychologicznego punktu widzenia przemoc wobec dzieci jest szczególną postacią agresji interpersonalnej[4].
Istnieje wiele podejść badawczych do zjawiska przemocy. Niektóre z nich ukazują zmienność pojęcia przemocy wobec dzieci, w zależności od systemów politycznych, systemów wartości i orientacji wychowania. Z kolei inne podejścia zmierzają do określenia form złego traktowania dzieci w różnych grupach społecznych, określenia źródeł przemocy wobec dzieci, bezpośrednich i odległych konsekwencji przemocy oraz próbują budować socjologiczno-psychologiczne teorie wyjaśniające przemoc wobec dzieci.
Przemoc wobec dzieci w domu stanowi jeden z najpoważniejszych problemów społecznych współczesnego świata. Jest to zjawisko o wieloaspektowych skutkach, które wpływa na rozwój fizyczny, emocjonalny, społeczny i poznawczy dziecka. Przemoc ta może przyjmować różne formy, w tym przemoc fizyczną, psychiczną, seksualną oraz zaniedbanie, każda z nich pozostawiając trwały ślad na życiu dziecka. Zrozumienie przyczyn, mechanizmów oraz konsekwencji przemocy wobec dzieci jest kluczowe dla zapobiegania temu zjawisku oraz zapewnienia odpowiedniej pomocy ofiarom.
Przemoc fizyczna wobec dzieci, będąca jedną z najbardziej rozpoznawalnych form przemocy, obejmuje wszelkie działania, które mają na celu zadanie bólu lub uszkodzenia ciała dziecka. Uderzenia, kopanie, duszenie, parzenie, czy też stosowanie różnego rodzaju narzędzi, takich jak pasy czy kable, to przykłady aktów przemocy fizycznej, które mogą prowadzić do poważnych urazów, a nawet śmierci dziecka. Choć w niektórych kulturach kary cielesne są akceptowane jako forma dyscypliny, badania jednoznacznie wskazują, że przemoc fizyczna ma długotrwałe, negatywne konsekwencje dla rozwoju dziecka. Przemoc ta może prowadzić do uszkodzeń ciała, takich jak siniaki, złamania, oparzenia, ale także do trwałych zmian w funkcjonowaniu organizmu, takich jak problemy z układem krążenia, zaburzenia układu nerwowego czy chroniczny ból. Dzieci, które doświadczają przemocy fizycznej, często rozwijają także poważne problemy psychologiczne, w tym zespół stresu pourazowego (PTSD), depresję, stany lękowe oraz niskie poczucie własnej wartości. Przemoc fizyczna, zwłaszcza gdy jest stosowana regularnie i przez długi czas, może prowadzić do trwałych zmian w mózgu dziecka, wpływając na jego zdolność do regulacji emocji, radzenia sobie ze stresem oraz podejmowania decyzji.
Przemoc psychiczna, znana również jako przemoc emocjonalna, to kolejna forma przemocy wobec dzieci, która choć mniej widoczna, ma równie destrukcyjny wpływ na rozwój dziecka. Przemoc ta obejmuje działania takie jak werbalne poniżanie, wyśmiewanie, zastraszanie, izolacja, manipulacja emocjonalna oraz negowanie potrzeb dziecka. Dzieci, które są ofiarami przemocy psychicznej, często doświadczają chronicznego stresu, lęku, depresji oraz problemów z samooceną. Przemoc psychiczna może prowadzić do zaburzeń emocjonalnych, takich jak trudności w regulacji emocji, impulsywność, skłonność do autoagresji oraz myśli samobójcze. Długotrwała przemoc psychiczna może również wpływać na zdolność dziecka do nawiązywania i utrzymywania zdrowych relacji interpersonalnych, co prowadzi do izolacji społecznej, trudności w budowaniu związków oraz problemów w dorosłym życiu. Dzieci, które doświadczają przemocy psychicznej, często mają trudności z zaufaniem innym ludziom, co może wpływać na ich relacje z rówieśnikami, nauczycielami oraz później z partnerami życiowymi. Przemoc psychiczna ma również negatywny wpływ na rozwój poznawczy dziecka, prowadząc do trudności w nauce, problemów z koncentracją oraz obniżenia wyników w nauce. Dzieci, które są ofiarami przemocy psychicznej, mogą również rozwijać problemy behawioralne, takie jak agresja, wybuchy złości, buntowniczość oraz trudności w dostosowaniu się do norm społecznych.
Przemoc seksualna wobec dzieci jest jedną z najbardziej odrażających form przemocy, która obejmuje wszelkie działania mające na celu wykorzystanie dziecka do celów seksualnych. Przemoc ta może przyjmować różne formy, w tym molestowanie, gwałt, wykorzystywanie dzieci do pornografii, a także zmuszanie do oglądania aktów seksualnych. Dzieci, które doświadczają przemocy seksualnej, często rozwijają poważne problemy psychologiczne, w tym PTSD, depresję, stany lękowe, zaburzenia odżywiania, a także trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych. Przemoc seksualna ma również poważne konsekwencje dla zdrowia fizycznego dziecka, w tym ryzyko chorób przenoszonych drogą płciową, urazów genitaliów, a także problemów z układem rozrodczym. Dzieci, które są ofiarami przemocy seksualnej, często doświadczają także stygmatyzacji społecznej, wstydu oraz poczucia winy, co prowadzi do izolacji społecznej i trudności w integracji z rówieśnikami. Przemoc seksualna ma również dalekosiężne konsekwencje dla rozwoju moralnego i etycznego dziecka, prowadząc do zaburzeń w postrzeganiu norm społecznych, trudności w rozróżnianiu dobra od zła oraz powielania wzorców przemocowych w dorosłym życiu.
Zaniedbanie, choć często mniej widoczne niż inne formy przemocy, jest równie poważnym problemem, który ma długotrwałe konsekwencje dla rozwoju dziecka. Zaniedbanie obejmuje brak zapewnienia dziecku podstawowych potrzeb, takich jak jedzenie, ubranie, schronienie, opieka medyczna, edukacja oraz wsparcie emocjonalne. Dzieci, które są zaniedbywane, często doświadczają problemów zdrowotnych, takich jak niedożywienie, problemy z rozwojem fizycznym, a także choroby, które mogłyby być łatwo uniknięte przy odpowiedniej opiece. Zaniedbanie ma również poważne konsekwencje dla rozwoju emocjonalnego dziecka, prowadząc do poczucia samotności, niskiej samooceny, depresji oraz problemów z regulacją emocji. Dzieci zaniedbywane często mają trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych, co prowadzi do izolacji społecznej, problemów z rówieśnikami oraz trudności w budowaniu związków w dorosłym życiu. Zaniedbanie ma również negatywny wpływ na rozwój poznawczy dziecka, prowadząc do opóźnień rozwojowych, problemów z nauką, a także trudności w koncentracji i motywacji do nauki. Dzieci, które są zaniedbywane, często mają mniejsze szanse na osiągnięcie sukcesu edukacyjnego, co ogranicza ich możliwości zawodowe i społeczne w dorosłym życiu. W skrajnych przypadkach zaniedbanie może prowadzić do trwałych uszkodzeń fizycznych, problemów zdrowotnych oraz przedwczesnej śmierci dziecka.
Przemoc wobec dzieci w domu ma również poważne konsekwencje dla całego społeczeństwa. Dzieci, które doświadczają przemocy, są bardziej narażone na problemy psychiczne, emocjonalne oraz społeczne w dorosłym życiu, co prowadzi do większego obciążenia systemu opieki zdrowotnej, pomocy społecznej oraz wymiaru sprawiedliwości. Przemoc wobec dzieci może prowadzić do powielania wzorców przemocowych w kolejnych pokoleniach, co tworzy cykl przemocy, który trudno przerwać bez odpowiedniej interwencji i wsparcia. Społeczne koszty przemocy wobec dzieci są ogromne, obejmując nie tylko koszty leczenia i opieki nad ofiarami, ale także koszty związane z utratą produktywności, problemami edukacyjnymi, przestępczością oraz wykluczeniem społecznym. Wiele badań wskazuje, że dzieci, które doświadczyły przemocy w domu, są bardziej narażone na uzależnienia, problemy z prawem oraz trudności w integracji społecznej, co prowadzi do dalszej marginalizacji i wykluczenia.
Zapobieganie przemocy wobec dzieci w domu wymaga kompleksowego podejścia, które obejmuje edukację, wsparcie dla rodzin, interwencje prawne oraz programy pomocy dla ofiar. Kluczowe jest, aby społeczeństwo rozumiało, czym jest przemoc wobec dzieci, jakie są jej formy oraz jakie są jej konsekwencje. Edukacja rodziców, nauczycieli oraz pracowników socjalnych jest kluczowa dla wczesnego rozpoznawania i interwencji w przypadkach przemocy wobec dzieci. Ważne jest również, aby ofiary przemocy miały dostęp do profesjonalnej pomocy psychologicznej, medycznej oraz prawnej, która pomoże im w procesie leczenia i odbudowy po traumie. Wsparcie dla rodzin, które borykają się z problemami takimi jak ubóstwo, uzależnienia, czy problemy psychiczne, jest kluczowe dla zapobiegania przemocy wobec dzieci i zapewnienia im bezpiecznego środowiska do rozwoju.
Ważnym elementem zapobiegania przemocy wobec dzieci jest również wzmocnienie systemu prawnego i instytucjonalnego, który będzie skutecznie chronił dzieci przed przemocą. Wiele krajów wprowadziło surowe przepisy prawne dotyczące przemocy wobec dzieci, jednak ich egzekwowanie często pozostawia wiele do życzenia. Ważne jest, aby organy ścigania, wymiar sprawiedliwości oraz instytucje odpowiedzialne za ochronę praw dziecka działały w sposób skoordynowany i skuteczny, aby zapewnić dzieciom ochronę przed przemocą i dostęp do odpowiedniej pomocy. Programy wsparcia dla rodzin, które borykają się z problemami, powinny obejmować nie tylko pomoc materialną, ale także wsparcie psychologiczne, edukacyjne oraz prawne, które pomoże im w radzeniu sobie z trudnościami i zapobiegnie eskalacji przemocy.
Przemoc wobec dzieci w domu jest poważnym problemem społecznym, który ma dalekosiężne konsekwencje zarówno dla ofiar, jak i dla całego społeczeństwa. Przemoc ta może przyjmować różne formy, w tym przemoc fizyczną, psychiczną, seksualną oraz zaniedbanie, każda z nich pozostawiając trwały ślad na życiu dziecka. Zapobieganie przemocy wobec dzieci wymaga kompleksowego podejścia, które obejmuje edukację, wsparcie dla rodzin, interwencje prawne oraz programy pomocy dla ofiar. Kluczowe jest, aby społeczeństwo rozumiało, czym jest przemoc wobec dzieci, jakie są jej konsekwencje oraz jakie kroki należy podjąć, aby skutecznie jej przeciwdziałać i zapewnić dzieciom bezpieczne środowisko do rozwoju.
[1] Mossakowska B., Rola lekarza w rozwiązywaniu problemów związanych z maltretowaniem dzieci, [w:] J. Kordacki (red.), Rozpoznawanie zespołu dziecka maltretowanego. Pamietnik II Ogólnopolskiego Spotkania na temat: Ochrona dzieci przed okrucieństwem, Łodź 8-9 maja 1993, s. 103-106
[2] Tamże, s. 106
[3] Czyż E., Dziecko i jego prawa, Komitet Ochrony Praw Dziecka, Warszawa 1992
[4] Frączek A., Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej, [w:] A. Frączek (red.), Studia nad mechanizmami czynności agresywnych, PAN, Wrocław 1979