Praca dydaktyczno-wychowawcza nauczyciela uważana jest za czynnik decydujący o rezultatach pracy szkolnej. Do czynników dydaktycznych zalicza się:
– treść nauczania,
– formy,
– warunki w jakich przebiega praca szkoły,
– osobowość nauczyciela,
– metody,
– środki wychowawcze i nauczania.
Wyniki pracy szkoły zależą od poprawności i doskonałości programu nauczania. Jeżeli program nauczania nie będzie przystosowany do możliwości psychofizycznych uczniów, w uczeniu się dzieci może wystąpić wiele trudności, których zwiększanie może z czasem doprowadzić do jawnych niepowodzeń szkolnych. Według wielu przeprowadzonych badań ukazano, że program nauczania jest nieprzystosowany zarówno dla dzieci bardzo zdolnych, jak i dla dzieci mających problemy w nauce. Taka sytuacja może być: „…przyczyną trudności wychowawczych, gdyż wartość wychowawczą mają tylko takie zadania, które wymaganiami swymi nieco wyprzedzają aktualny poziom jednostki, nie przerastając zarazem jej możliwości intelektualnych”.[i]
Jeżeli zbyt dużo wymagamy od uczniów, a to przerasta jego możliwości, może dojść do załamania, budzenia niewiary we własne siły, a sytuacja taka doprowadza do zahamowania rozwoju, zniechęcania, rezygnacji, a nawet do poważnych schorzeń charakteru psychogennego.
Z przytoczonych danych wynika, że wymagania muszą być dostosowane do realnych możliwości dziecka ponieważ wówczas pobudzają go do pracy nad sobą, do ciągłego doskonalenia się, do wysiłku i walki o swoje postępy w nauce. Pedagodzy twierdzą, że obecne programy nauczania zawierają dużo zbędnego materiału, mało przydatnego, a pomijają zagadnienia rzeczywiście ważne z punktu widzenia współczesnych potrzeb człowieka.
Rezultaty pracy pedagogicznej szkoły zależą od dydaktycznej pracy nauczyciela, od metod i narzędzi jego pracy. Wincenty Okoń stwierdza, iż wyniki nauczania zależą głównie od nauczyciela, ucznia i materiału nauczania. Czesław Kupisiewicz podzielił przyczyny dydaktyczne na trzy grupy:
I – zaliczono do niej:
– braki istniejącego systemu szkolnego,
– nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości intelektualnych oraz zainteresowań i potrzeb dzieci,
– niedostateczne wyposażenia szkół w pomoce naukowe,
– trudne warunki organizacyjne szkół (dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie, nieracjonalna organizacja zajęć),
– niedociągnięcia w dziedzinie kształcenia nauczycieli.
II grupa obejmuje przyczyny, które wiążą się z działalnością dydaktyczną nauczyciela, tj.:
– błędy i usterki metodyczne i wychowawcze,
– błędy wynikające z nieznajomości uczniów,
– błędy wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce,
– nie przygotowanie się do lekcji,
– zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji.
III grupa przyczyn niepowodzeń dydaktycznych obejmuje wadliwą pracę ucznia, np.:
– duża odległość miejsca zamieszkania od szkoły,
– brak odpowiednich warunków do odrabiania lekcji,
– zły stan zdrowia,
– niechętny stosunek do nauki,
– lekceważenie obowiązków szkolnych.
Przezwyciężaniu tych przyczyn może służyć dobrze prowadzona działalność profilaktyczna szkoły oraz działalność diagnostyczna i terapeutyczna.
Dydaktyczne przyczyny niepowodzenia uczniów w nauce wiążą się zazwyczaj z innymi rodzajami uwarunkowań, a często nawet
z nich wynikają. Rozpatrując dydaktyczne przyczyny braku postępów w nauce należy pamiętać, że oprócz osobowości nauczyciela, jego poziomu umysłowego i moralnego, postępowania, metod wychowania i nauczania stosowanych przez niego, treści i organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej duży wpływ na postępy dzieci wywierają czynniki pozapedagogiczne. Jeśli pominiemy ten związek, wnioski z przeprowadzonych badań będą powierzchowne i uproszczone, a zatem bezwartościowe.
Marian Falski twierdzi, że zbyt wygórowane wymagania są jedną z ważniejszych przyczyn drugoroczności. W praktyce szkolnej widzimy wiele przykładów braku korelacji treści nauczania w zakresie poszczególnych przedmiotów, co ujemnie wpływa na wyniki pracy dydaktycznej szkoły. Jan Konopnicki mówi o sztywności organizacji szkolnictwa, uniemożliwiającej działania zaradcze; podkreśla także, że pozostawienie uczniów w tej samej klasie nie jest skutecznym zabiegiem terapeutycznym ani też profilaktycznym. Główne źródło zła upatrywane jest w niedoskonałości dydaktycznej pracy nauczyciela. Badacze niemieccy za skuteczny sposób walki z niepowodzeniami szkolnymi uważają częstą kontrolę wyników nauczania oraz staranną analizę popełnionych przez dzieci błędów. Nie bez wpływu na rezultaty dydaktycznych poczynań nauczyciela pozostają warunki materialne i organizacyjne pracy szkół. Wyraźny wpływ na jakość pracy szkoły mają czynniki tj.:
– częste zmiany nauczycieli pracujących w danej klasie,
– dwuzmianowość pracy szkół,
– wadliwie ułożone plany lekcji wskutek czego występuje przeciążenie bądź niedociążenie pracą w różne dni tygodnia,
– absencja nauczycieli,
– nie zawsze wystarczające wyposażenie szkół w sprzęt i pomoce naukowe.
W badaniach nad osiągnięciami szkolnymi występuje zgodność:
– rezultaty pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole zależą przede wszystkim od pracy nauczyciela;
– pedagogiczne przyczyny osiągnięć szkolnych występują zwykle obok innych przyczyn i warunkują się wzajemnie;
– przyczyną niepowodzeń dydaktycznych jest niewłaściwa praca nauczyciela oraz niekorzystne warunki zewnętrzne jego pracy;
– występuje potrzeba kontynuowania badań nad przyczynami osiągnięć szkolnych oraz nadanie badaniom tym kompleksowego, a nie jednostkowego charakteru.
Celem tego rozdziału jest ukazanie ogromu niebezpieczeństwa, jakie kryją w sobie niepowodzenia w nauce oraz udowodnienie, że należy wkraczać w problem na samym początku, kiedy tylko zostanie zauważony, zanim się rozwinie.
Potrzebnym i sensownym działaniem z punktu widzenia społecznego i pedagogicznego jest zapobiegania niebezpieczeństwu niepowodzeń, niż późniejsze „leczenie” niedociągnięć, zaległości i opóźnień. Główną formą zapobiegania jest odpowiednio wczesne wykrywanie przyczyn i ich likwidowanie.
—
[i] R. Gal: Zagadnienie opóźnień uczniów w nauce szkolnej, [w: Kwartalnik Pedagogiczny, nr 1/1958 r., s. 21]