Metoda biograficzna najczęściej wykorzystywana jest w pedagogice społecznej. Należą do niej dwie odmiany. Pierwsza to metoda monograficzna, a druga to metoda indywidualnych przypadków.
Tadeusz Pilch i Teresa Bauman oprócz metod i technik wyodrębnili również narzędzia badawcze. Metoda badań oznaczać będzie „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”[1]. Natomiast przez technikę badań pedagogicznych rozumiemy „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów”[2]. Techniki więc są pewnymi czynnościami, o węższym zakresie od metody, określonymi przez dobranie metody i nią uwarunkowanymi, metoda zaś zawiera szereg działań określonych ogólnym celem badań. Natomiast „narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań”[3]. Poniższy diagram przedstawia relację nadrzędności poszczególnych elementów procesu badawczego:
Źródło: opracowanie własne.
Tadeusz Pilch i Teresa Bauman przedstawili następujący podział metod badań pedagogicznych[4]:
a) eksperyment pedagogiczny „jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej), polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem”[5]. Eksperyment posługuje się takimi narzędziami badawczymi jak:
- badanie dokumentacji szkolnej,
- arkusze lub dzienniki obserwacji,
- notatki z rozmów.
Eksperyment polega na wprowadzeniu do wybranego układu (może to być np. zbiorowość społeczna czy zjawisko lub proces) czynnika celem uzyskania pożądanych zmian układu lub sprawdzenia kierunku zmian układu pod wpływem tegoż czynnika, który nazywamy zmienną niezależną. Tak więc celem eksperymentu jest wykrycie związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy zmienną niezależną a elementami badanego układu;
b) monografia pedagogiczna oznacza opis jednostkowy. „Monografia to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, lub jednorodne zjawiska społeczne, prowadząca do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń prognoz rozwojowych”[6]. Wyróżniamy dwa czynniki sposobu postępowania badacza decydujące o tym czy przeprowadzone badania nazwiemy metodą monograficzną. Pierwszym jest przedmiot badań, którym dla monografii jest instytucja wychowawcza (np. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, szkoła) lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej (np. drużyna harcerska). Drugim czynnikiem jest sposób badania. Celem badań monograficznych jest dogłębne, gruntowne i wielostronne poznanie funkcjonowania instytucji jako systemu społecznego oraz jako związanego ze sobą zbioru osób[7];
c) metoda indywidualnych przypadków „jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych”[8]. Metoda ta powstała z uwagi na cel, którym było rozpoznawanie skomplikowanych sytuacji, ich istoty i przyczyn;
d) metoda sondażu diagnostycznego „jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunku rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych – posiadających znaczenie wychowawcze – w oparciu o specjalnie dobrana próbę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje”[9]. Badania te opierają się zazwyczaj na badaniu specjalnie dobranej próby badawczej z populacji, z kolei od rzetelności doboru próby zależy prawo do wyciągania uogólnień na całą populację.
[1] Cyt. za T. Pilch. T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 71.
[2] Tamże, s. 85.
[3] T. Pilch. T. Bauman, dz. cyt., s. 71.
[4] Tamże., s. 72-82.
[5] W. Zaczyński 1968, cyt. za: T. Pilch. T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 73.
[6] T. Pilch, T. Bauman, dz. cyt., s. 76.
[7] Tamże, s. 75.
[8] Tamże, s. 78.
[9] Tamże, s. 80.