Zasadę frustracji – agresji sformułowali po raz pierwszy w 1939 r. Dollard i jego współpracownicy. Agresja, ich zdaniem, jest popędem będącym reakcją na frustrację. Według Dollarda zachowanie człowieka zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś celu. W dążeniu tym mogą wystąpić pewne trudności, uniemożliwiające jego osiągnięcie. Mamy, więc sytuację frustracji, powstającą w wyniku kolizji dwóch czynników:
- dążenia człowieka do wykonania czynności,
- istnienia przeszkody uniemożliwiającej wykonanie czynności.
W efekcie zderzenia tych czynników powstaje frustracja prowadząca do napięcia emocjonalnego, a to z kolei prowadzi do agresji. Zdaniem Dollarda[1] pojawienie się agresji i jej sita zależą od kilku czynników:
- Pojawienie się i siła agresji zależy od stopnia frustracji.
- Akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary.
- Akty agresji mogą ulec przeniesieniu.
- Akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej zmniejszają napięcie frustracyjne.
- Zachowania agresywne mogą mieć różny kierunek, i nie wszystkie sytuacje frustracji prowadzą do agresji.
Treść emocji wywoływanej przez frustrację zależy głównie od rodzaju frustracji. Inne reakcje wywołuje frustracja, w wyniku, której organizm może zostać uszkodzony, a inne, gdy przerywa ona rozpoczętą czynność. W pierwszym przypadku zostaje wzbudzony strach lub lęk, a w drugim złość lub gniew.
Fizjologowie uważają, że zachowania agresywne, jako odpowiedź na frustrację mają podłoże fizjologiczne. Selye[2] określa je pojęciem stres. Według niego stres jest zjawiskiem aktywizującym jednostkę. Jednak często wywołuje on procesy fizjologiczne szkodliwe dla organizmu. W takich sytuacjach jednostka uruchamia reakcje obronne, do których Selye zalicza:
- Reakcję syntoksycznq, kiedy nie podejmuje się próby zaatakowania przeciwnika — toleruje się go.
- Reakcję katatoksyczną, podjęcie walki z przeciwnikiem.
- Reakcję ucieczki — próba ucieczki przed przeciwnikiem.
Ucieczka nic zawsze jest możliwa, szczególnie, gdy nie ma, dokąd uciec. Wówczas jedyną formą obrony staje się atak, czyli agresja.
Istnieje kilka, nieznacznie różniących się od siebie, koncepcji agresji jako nabytego popędu. Jedne z nich podkreślają rolę gniewu, inne rolę oczekiwań dotyczących wzmocnienia zachowania agresywnego. Dollard i Miller sugerują, że gniew jest popędem wyuczonym, bicie i drapanie są wrodzonymi reakcjami na pewne sytuacje stresowe. Zaistniała w rezultacie takiego zachowania redukcja gniewu wzmacnia to zachowanie agresywne. Buss[3] uważa, że jedynym aspektem agresywnego zachowania, który można rozpatrywać w kategoriach popędowych, jest emocjonalna reakcja gniewu. Jeśli agresja nie ma charakteru gniewnej agresji, nie widzi on możliwości interpretowania jej jako popędu. Przez gniewną agresję Buss rozumie agresję na tle frustracji, wiążącą się z doznanymi niepowodzeniami w działaniu.
Gdy wystąpi frustracja, to pierwszym odruchem jest agresja skierowana na źródło frustracji. Lecz gdy źródło frustracji jest silne i reakcja agresji może się spotkać z karą, to wówczas agresja przemieszcza się na inny obiekt, np. pracownik obrażony przez szefa przychodzi do domu i krzyczy na swoje dzieci, dziecko zbite przez rodziców bije swojego misia. Im mniej podobny jest obiekt zastępczy do pierwotnego źródła frustracji, tym słabsza jest przemieszczona agresja.
W przypadkach dużego zagrożenia społecznego szuka się kozłów ofiarnych, czyli osób lub grup społecznych, które są słabsze, mają obniżoną zdolność do samoobrony. Historia daje wiele takich przykładów, np. w Niemczech hitlerowskich Żydzi byli obwiniani za wszystkie nieszczęścia, jakie zaistniały w tym kraju[4]. Czynniki, które mogą wyzwolić agresję, Zimbardo nazywa czynnikami wyzwalającymi.
Według Berkowitza, prawdopodobieństwo pojawienia się agresji zależy od wewnętrznej gotowości do agresji oraz sygnałów zewnętrznych, np. osoba o dużym poziomie agresywności może na słabą prowokację zareagować bardzo dużą agresją.
—
[1] Dollard J. Frustracja i agresja, Yale University Press, New Haven 1939
[2] Selye H. Stres okiełznany, PIW, Warszawa 1977, s. 102
[3] Buss A. H., Psychologia agresji, Wiley, New York 1961
[4] Zimbardo P. G., Ruch F. L., Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1996, s. 432