Badania socjologiczne skoncentrowane są głównie na społeczeństwie, zbiorze ludzi wspólnej kulturze (które przekazują kolejnym pokoleniom), wspólnym terytorium i tożsamości; ludzie ci oddziałują na siebie w społeczeństwie strukturalizowanej sieci wzajemnych stosunków.
Wspólna kultura, terytorium i tożsamość łączą wzajemnie ludzi. Wspólna kultura daje im podzielony przez wszystkich „wzór życia”, a wspólne terytorium geograficzne zapewnia wspólną przestrzeń dla jego realizacji. Te dwa elementy składają się na wspólne poczucie tożsamości. Poczucie wspólnoty społecznej jest stworzenia także przez intencje między ludźmi. Większość tych interakcji odbywa się przez społeczne kanały oddziaływania. Owe społeczne kanały interakcji są elementami strukturalnymi (elementami konstrukcyjnymi) społeczeństwa.
Struktura społeczeństwa: elementy konstrukcyjne społeczeństwa
Interakcje społeczne rzadko zachodzą przypadkowo. Istnieje ogólne pewien wzór naszego zachowania. Kultura determinuje część tego wzoru; jednak w większej mierze zależy on od elementów strukturalnych społeczeństwa. Krótko mówiąc, struktura społeczna jest trwałym układem relacji między elementami społeczeństwa. Do tych elementów należą np. status, rola grupy, organizacje, instytucje społeczne i wspólnoty terytorialne.
STATUS
W języku potocznym mianem statusu określa się poziom prestiżu, bogactwa czy władzy. Socjologowie jednak używają słowa status w odniesieniu do pozycji danej osoby w strukturze stosunków społecznych. Status „matka” określa człowieka struktury społecznej zwaną „rodziną”, podobnie jak :ojciec”, „córka” i „syn”. Tak samo status „dyrektora szkoły” wskazuje na pozycje zajmującą w systemie edukacji, podobnie jak „nauczyciel”, „uczeń” czy „pedagog”. Każda z tych strukturalnych etykiet odnosi się do sieci stosunków społecznych i określa konkretne miejsce czy pozycje zajmowaną w tej sieci.
Niektóre statusy mają charakter zwrotny; „matka” wskazuje na „dziecko”, „nauczyciel” na „ucznia”. Inne oznaczają pozycje w sztywnych strukturach; np. „cieśla” wskazuje na pozycje zajmującą w ogólnej strukturze zawodowej społeczeństwa i nie sugeruje związku z innym konkretnym statusem.
Ludzie mają wiele statusów społecznych (w socjologii mówi się o zestawie statusów danej osoby). Matka, córka, hydraulik, katoliczka, zona , uczennica, przyjaciółka. Amerykanka włoskiego pochodzenia, kobieta- wszystkie te określenia mogą odnosić się do jednej osoby. Niektóre z tych statusów nazywa się statusami przypisanymi; statusy przypisane nadawane są jednostce przez społeczeństwo lub grupę bez jej woli- przynajmniej na początku. Ludzie nie mogą wybierać swojej rasy, wyznania, pochodzenia etnicznego, płci, a nawet klasy społecznej. Struktury te są funkcją rodziny, w której się urodzili.
Istnieją także statusy osiągane, które zależą od jakości, na które jednostka ma pewien wpływ. Status małżeński(mąż, żona) i zawody (hydraulik), a także status w grupach nie formalnych (przyjaciel, przewodniczący klubu) jest funkcja indywidualnego wyboru, chodź ograniczenia społeczne mogą skutecznie zmniejszyć liczbę opcji dostępnych danej osobie.
Kultura w dużych, złożonych społeczeństwach Am także złożony charakter, ale jest mało prawdopodobne, by jednostka została podana oddziaływaniu wszystkich elementów kultury. To, jakich aspektów kultury doświadczają konkretne osoby, zależy w znacznym stopniu od ich stosunków społecznych. Dotyczy to szczególnie niemowląt i dzieci, których statusy przypisane ograniczają początkowo ich dostęp do wielu aspektów większego obszaru kultury. Na przykład: dzieci urodzone w rodzinach katolickich nie mają zazwyczaj stepu do wartości, norm i przekonań rodzin muzułmańskich. Dziewczęta (status przypisany) są poddawane wpływom społecznym innych wartości i norm kulturowych niż chłopcy. Ludzie mogą zmieniać religię, kasę społeczną, a nawet płeć, jednak nie robią tego w pierwszych latach życia.
Na wszelkie statusy zakresie statusów maja takie same znaczenie. Często wyróżnia się status dominujący, czyli główny status o dużym znaczeniu (w naszych społecznych instytucjach i w naszej społecznej tożsamości). Tradycyjnie, dla mężczyzny statusem dominującym jest status zawodowy, które najważniejsze znaczenie dla męskiego poczucia siebie i związków z innymi. Ostatnio ulega to zmianie, mężczyźni coraz bardziej dzielą swój czas między prace i rodzinę. Dla kobiet tradycyjnym statusem dominującym jest status rodzinny. Również ich status zmienia się: co raz więcej kobiet pracuje zawodowo i ich status zawodowy staje się dla nich co raz ważniejszy. Często statusem dominującym jest wiek, który wyznacza oczekiwania osób i prawdopodobne reakcje innych. Utrata statusu dominującego( np. po przejściu na emeryturę czy usamodzielnieniu dzieci) może naruszyć poczucie tożsamości długo budowane przez jednostki.
ROLA
Status jest pojęciem pozycyjnym: umiejscawia osobę w strukturze społecznej. Rola natomiast określa dwa różne aspekty działań podejmowanych za względu na status. Ralph Linton (1936,1945) zdefiniował początkowo rolę jako wszystko, czego oczekujemy od jednostki mającej określony status. Później zasugerował, ze na rolę składają się zachowania jednostki o konkretnym statusie.
Te dwa różne punkty widzenia opisują dwie istotne cechy roli: oczekiwania i zachowania. Socjologowie mówią ogólnie o przypisach (oczekiwaniach) roli, definiując normy społeczne właściwe danemu statusowi. Termin wykonanej roli (zachowanie) odnosi się natomiast do rzeczywistego zachowania osoby, która odgrywa określona rolę. Brim (1960) wyraził różnicę między przepisami roli a wykonaniem roli, używając terminu „dewiacja’
Rola a status. Mimo że rola a status są związane ze sobą, są różne. Osoba „ma’ status. Ale „odgrywa” lub wykonuje rolę. Statusy by nie maiłyby sensu bez związanych z nimi przepisów roli. Pozycja w strukturze społecznej ma ograniczoną wartość, jeśli „znaczenie” tej pozycji nie jest opisane przez przepisy roli. Np. bycie rodzicem oznacza uznawanie pewnych wartości i specyficznym norm (np. zapewnienie dziecku wsparcia fizycznego, emocjonalnego, materialnego) pozycja i obowiązki idą w parze.
Rola to jednak nie tylko obowiązki. Przepisy roli definiują, pewne prawa związane ze statusem.. Np. sekretarki pracujące w biurach , muszą być punktualne i kompetentne, ale mają prawo do konkretnego wynagrodzenia, ochrony zawodowej, zwolnienia lekarskiego i urlopu. Profesorowie, które musza się orientować w najnowszych osiągnięciach swej dziedziny, wiedzy, przygotować się do zajęć i rozpocząć je punktualnie, maja też prawo do szacunku studentów i wymagania od nich pewnego poziomu pracy oraz do stosunkowo duże swobody w prowadzeniu badań, które uważają za ważne. Prawa i obowiązki przeplatają się w przepisach roli związanych ze statusem społecznym.
Konflikt roli. Konflikt roli zachodzi wtedy, gdy związek między statusem i rolą nie jest jeden do jednego. Przepisy związane ze statusem zazwyczaj zgadzają się z sobą (np. status rodziców pozostaje w zgodzie z obowiązkiem opiekowania się dziećmi: ubierania ich, karmienia); zdarza się jednak, ze zachodzi między nimi konflikt. Zjawisko tom nazywamy konfliktem roli. Np. na uczelniach amerykańskich wybiera się z pośród studentów „lokalnego dawce” (status), który mieszkając w akademiku, ma służyć „ rówieśniczą pomocą” swoim kolegom z roku (obowiązek) i jednocześnie powiadamiać władze uniwersyteckie o wykroczeniach dyscyplinarnych (obowiązek). Te dwa przypisy roli lokalnego doradcy pozostają w konflikcie, im bardziej doradca wymaga przestrzegania dyscypliny, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo, że zdobędzie zaufanie niezbędne w „ rówieśniczej pomocy”.
Konflikt roli pojawia się również wtedy, gdy przepisy związane z dwoma lub więcej statusami są sprzeczne. Pilny student, który jest także oddany przyjacielem, doświadcza konfliktu roli, kiedy bliski przyjaciel prosi go o oddanie ważnej, lecz czasochłonnej przysługi na dzień przed trudnym egzaminem. Obydwa przepisy roli są uzasadnione (uczenie się przed trudnym egzaminem i oddanie przysługi przyjacielowi), ale wypełnianie jednego oznacza rezygnacje z drugiego. Konflikty tego rodzaju wymagają od ludzi oceny i wyboru między dwoma uzasadnionymi żądaniami.
Napięcie roli. O napięciach związanych z rolą mówimy wtedy, gdy wysiłek wykładany w wypełnianie przepisów wynikających z statusu społecznego powoduje niepokój, stres i napięcie. W przeciwieństwie do przepisów wywołujących konflikt roli przypisy powodujące napięcie nie muszą być sprzeczne. Np. kierownik powinien utrzymać harmonijne relacje zawodowe z pracownikami, ale jednocześnie jest odpowiedzialny za ocenę pracowników oraz przyznawanie im podwyżek i awansów. Te dwa zestawy oczekiwań nie są sprzeczne, ale wypełnianie ich często wywołuje emocjonalne i psychologiczne napięcie owego kierownika.
Podstawowe elementy struktury społecznej
POZYCJE
Struktury społeczne składają się na podstawowym poziomie z pozycji społecznych, które określają zajmowane przez nas miejsce w systemie wzajemnie powiązanych pozycji (Nadel, 1957; Parsons 1951). Na przykład obecnie zajmujesz pozycję społeczną „ studenta” i fakt ten lokuje cię wewnątrz większego systemu- studentów, asystentów, profesorów, pracowników administracji, obsługi technicznej i innych, które występują w college’u czy uniwersytecie.
Znając swoją pozycję, wiemy, co do nas należy i czego się od nas oczekuje. A zatem dana pozycja ma znaczenie tylko w relacji do innych- pozycje społeczne wiążą się z określonymi treściami kulturowymi. Wobec każdej z nich istnieją jakieś oczekiwania lub normy jak powinniśmy się zachowywać, kiedy ją zajmiemy (Linton 1936); a te normatywne oczekiwania nasycone są wartościami, przekonaniami, zasobami wiedzy, językiem, a nawet technologią. Pozycja studenta zawiera jasno określone normy- przychodzić na zajęcia, uczyć się, zdawać egzaminy, odnosić się ze szacunkiem do nauczycieli, nie rozmawiając na zajęciach, zadawać pytania, oraz inne oczekiwania, które można wyliczyć na kartce papieru. Ale normy te obejmują także pewnie aspekty innych systemów kulturowych: opierają się na określonej hierarchii i wartości; odwołują się od konkretnych przekonań; korzystają z odpowiednich zasobów wiedzy; i wymagają zastosowania odpowiednich technologii. Tak więc na każdą pozycję przypada wiele kodów kulturowych. Z jednej strony może się to wydawać zbędnym obciążnikiem., lecz z drugiej strony tak wiele informacji daj e człowiekowi możliwość wyboru kodów oraz sposobu ich wykorzystania. A zatem pozycja społeczna ma swoja dynamikę i oddziałują na podstawowe systemy kulturowe. Dzieje się tak dlatego, że zajmuje ją aktywna, myśląca i potencjalnie twórcza istota ludzka, która musi decydować, w jaki sposób czynniki kulturowe mogą kierować jej zachowania w określonej pozycji. Nie jesteśmy pszczołami ani mrówkami; ludzie bowiem mają zdolność kształtowania swoich zachowań.
ROLE
Kiedy w danej pozycji zachowujemy się w określony sposób, to uwzględniamy normy oraz inne systemy symboli, a następnie kształtujemy to zachowanie w taki sposób, aby odpowiadało naszym potrzebom , osobowości a także naszym wymaganiom danej sytuacji. Ów sposób zachowania w poczęciu z znajomą pozycja nazywamy rola. Jest ona dynamicznym aspektem pozycji społecznej i obrazuje sposób odwoływania się od systemów kulturowych. Aby mieć status np. studenta, należy przywiązywać wagę do zachowań określonych przez scenariusze kulturowe, a zarazem godzić owe zachowania z potrzebami osobistymi oraz oczekiwaniami innych osób zajmujące te same lub inne pozycje w danej sytuacji (R. Tuner 1978). Role zatem są złożonymi działaniami, ponieważ wymagają współgranie wielu czynników- kultury, osobowości, innych ludzi oraz innych pozycji.
UKŁAD POZYCJI
Każdy z nas zajmuje wiele pozycji społecznych, usytuowanych w różnych strukturach. Np. mamy określone pozycje w rodzinie (dziecka, ojca lub matki), w kościele (wierny), w organizacjach (student, robotnik, członek jakiegoś stowarzyszenia), w grupie (przyjaciół, studenckiej itp.),w społeczności lokalnej (mieszkaniec), w partiach politycznych (głosujący), w społeczeństwie (obywatel) itd., itd. Ów kompleks pozycji, które każde z nas zajmuje, często określany bywa mianem układu pozycji (Merton 1957)
Wyznacza struktury, do których należymy, oraz systemy kulturowe, z którymi jesteśmy związani. Dzięki znajomości czyjegoś układu pozycji możemy wiele o tej osobie dowiedzieć, ponieważ rozumiemy systemy kulturowe oraz towarzyszące im oczekiwania, które wyznaczają i kierują się zachowaniami. Na przykład łatwo jest rozpoznać różne typy studentów- takie jak :zwierze towarzyskie”, żonaty i dzieciaty”, „pracujący na pół etatu”, „pracujący na pełnym etacie”, „dojeżdżający”, „mieszkaniec akademika”, :leniwy”, „gorliwy” itd. Różnice pomiędzy tymi studentami odzwierciedlają zróżnicowaną sieć przynależności do struktur społecznych. Każda pozycja w poszczególnych konfiguracjach opiera się na różnych systemach kulturowych, które kierują postrzeganiem i zachowaniami. Jeżeli wyszczególnimy wszelkie pozycje, które każdy z nas zajmuje, a następnie określamy struktury kulturę, w których pozycje te są zakotwiczone, wówczas uzyskamy socjologiczny obraz tego „kim jesteśmy”.
UKŁAD RÓL
Każdej pozycji społecznej odpowiada ustalony zbiór zachowań. Suma wszystkich tych zachowań tworzy układ ról (Merton 1957). Na przykład układ ról studenta (pozycja społeczna) może obejmować chodzenia na zajęcia, spędzony czas z przyjaciółmi, korzystanie z biblioteki czy komputera, naukę, zdawanie egzaminów, uczestnictwo w stowarzyszeniach studenckich, pracę na pół etatu i uprawianie jakiegoś sportu. Z racji zajmowania jednej głównej pozycji-studenta- nabierają znaczenia różne zachowania związane z określonymi rolami. Niektóre z nich umieszczają daną osobę w nowej roli społecznej- dajmy na to członka drużyny sportowej albo pracownika na pół etatu- ale my tu koncentrujemy się na układzie zachowań zajmującą się jedną określoną pozycją. Niektóre pozycje społeczne są bardzo mocne i wymagają wielu różnych zachowań. Porównaj różnice pomiędzy pozycją „matki” lub „studenta” z jednej strony, a „klienta” w sklepie z drugiej strony: liczba i różnorodność zachowań związanych z tymi pozycjami jest ogromnie zróżnicowana, podobnie jak należące do nich układy ról.
CIŚNIENIE I KONFLIKT RÓL
Uczestniczenie w strukturach społecznych wiąże się z wieloma napięciami. Jednym ze źródeł jest fakt, iż zajmowanie określonych pozycji wymaga zbyt wielu różnych, a czasami nawet wykluczających się nawzajem zachowań. W takich przypadkach mówimy o ciśnieniu roli (Goode, 1960). Pracujący na pełnym etacie student, który także udziela się towarzysko, często odczuwa ciśnienie ról, bo angażuje się zbyt wiele rodzajów działalności. Studenci pierwszego roku mogą silniej to odczuć, ponieważ wrzucają się wir zbyt wielu spraw, co powoduje, ze są przemęczeni, często chorują, stają się znerwicowani. Poziom owego ciśnienia ról różni się w zależności od liczby , różnorodności po raz intensywności zachowań.
Konflikt ról pojawia się wówczas, kiedy zajmujemy różne pozycje społeczne, które SA ze sobą w konflikcie albo wręcz się wykluczają. Matka trojga dzieci (jedna pozycja społeczna), która studiuje (druga pozycja), najpewniej będzie przeżywać poważny konflikt, usiłując pogodzić bardzo odmienne wymagania. Np. hipotetyczna kobieta, jest pewną kandydatka do przezywania konfliktu ról. Podobnie student, który pracuje na pół, a co gorsza, na całym etacie, także tego doświadczał. Konflikt ról nie jest do umknięcia w społeczeństwach złożonych, w których każdy zajmuje różne pozycje rozmaitych strukturach, a każda z nich na własne wymagania. Zazwyczaj można go łagodzić, oddzielając od siebie miejsce i czas działania w ramach znajomych pozycji. Gdyby matka –studentka w pełni wykorzystała czas przeznaczony na naukę, przebywając na uczelni, wówczas na powrocie do domu mogłaby zająć już tylko pozycje matki i konflikt został by zredukowany. Ale w tym przypadku jest to zazwyczaj niemożliwe, ponieważ studentki będąc matkami muszą także uczyć się w domu, co jest powodem narastania konfliktu.
Tak wiec w pozycji oraz układy ról wybudowane są źródła napięcia, ciśnienia i konfliktu. Są one ceną, która płacimy za Zycie w złożonych społeczeństwach; każdy z nas musi ale się nauczyć radzić sobie z owymi źródłami napięć i konfliktów, albo cierpieć ich skutki.
SIEĆ POZYCJI
Struktury społeczne składają się z sieci wzajemnie powiązanych pozycji,a także z systemów kulturowych i ról związanych z owymi pozycjami. Struktura pojawia się wówczas, kiedy pozycje są w ten sposób powiązane, że pełnione przez nas role w ramech jednej pozycji podlegają oddziaływaniu i same działają na role pełnione w ramach innych pozycji. Np. rodzina jest strukturą z trzech podstawowych pozycji- ojca, matki, dzieci – pomiędzy którymi istnieją wzajemne związki lub inaczej, sieć powiązań, które sprawiają, że rodzina jest strukturą społeczną. To, co robią poszczególni członkowie rodziny, oddziałuje pełnienia swoich ról przez pozostałych jej członków, a zarazem jest przez nich zachowana organicznie.
Być może wydaje się to oczywiste, że szkoda tracić czas na mówienie o tym, ale kiedy struktury społeczne staja się większe i bardziej złożone, wówczas musimy znaleźć sposób, w jaki mamy na nie patrzeć i jak o nich mówić. Przedstawiając struktury społeczne jako sieci pozycji społecznych, uzyskujemy podstawowe narzędzie do ich analizowania zwłaszcza zaś tych największych. Ale skoro mamy posługiwać się pojęciem sieci w badaniu struktur społecznych, trzeba wcześniej wprowadzić kilka innych podstawowych pojęć.
WYMIARY STRUKTURY
Struktury z dwiema lub z trzema pozycjami są czymś innym aniżeli te, które zawierają wiele pozycji, o czym zaraz przekonamy się porównując, twoja rodzinę z twoim college’em. Inny wymiar jest także prosty: liczba osób zajmującą pozycję określonego rodzaju. Sieć obejmująca tysiąc osób zajmującą dana pozycje – dajmy na to studenta- i stosunkowo niewiele na innych pozycjach (np. wykładowców) będzie znacznie różniła się od tej, gdzie rozmieszczenie ludzi na różnych pozycjach jest bardziej równomierne.
Kolejną użyteczną cechą jest natura powiązań pomiędzy pozycjami. Czy powiązania te są ludzkie, jak w przypadku przygodnych znajomych? Czy są tylko czasowe, jak w przypadku studentów z jednej grupy? Utylitaryści spytaliby o to, czy i jakie cenione dobra –np. pieniądze, miłość, honor, oceny – krążą pomiędzy pozycjami. Natomiast zwolennicy teorii konfliktu (Collins, 1975) zainteresowaliby się, czy SA jakieś różnice w przypisanej do określonej pozycji władzy, a jeśli tak, to jak duże? Kolejne pytanie to: w jakim stopniu każda pozycja w sieci jest związana ze wszystkimi innymi pozycjami(ten wymiar często jest nazywany gęstością w sieci)?
Biorąc pod uwagę wszystkie wymiary, może mu opisać każdy rodzaj struktury.
Rodzina amerykańska jest prostą struktura: składa się z kilku pozycji; pozycje te są silnie powiązane z sobą; każdą pozycje zajmuje wiele osób; powiązania są zazwyczaj ścisłe; rzadko są czasowe; dobra krążące pomiędzy pozycjami za wysoko cenione (miłość, wsparcie, pieniądze); w jaki sposób są pełnione różne role, duży wpływ mają różnice we władzy przypisanej do określonej pozycji. Porównaj ten rodzaj struktury z grupa ćwiczeniową, związkiem studenckim, drużyną sportową bądź miejscem pracy: charakter i rodzaje pozycji, liczą osób zajmujące poszczególne pozycje, gęstość połączeń, ich trwałość, rodzaj krążących dóbr oraz stopień przypisany do każdej pozycji władzy na całkiem odmienne aniżeli te, które występuje w rodzinie, w związku z czym obie te struktury także są różne.