Zbiory społeczne
Powstają istniejące społeczeństwa oraz wszelkich grup społecznych jak człowiek, funkcjonując w nim zbiory ludzi bliżej nie określone dla przeciętnego członka. Miedzy poszczególnymi członkami tych zbiorów mogą bądź też nie mogą zachodzić różne oddziaływania za względu na przynależność do nich. Najogólniej wszelkie zbiory ludzkie dzielą się na proste zbiory społeczne i zbiorowości społeczne.
Proste zbiory społeczne to zbiory ludzi wydzielone w sensie dystrybutywnym w praktyce życia społecznego ze względu na jakąś wspólną cechę lub cechy, które są niezależne od ludzi, zastane przez obserwatora zewnętrznego bez względu na to, czy ludzie uświadamiają te cechy czy też nie. Cechami tymi mogą być: miejsce zamieszkania, wiek, płeć, zawód, wykształcenie, cechy osobowości.
Biorąc pod uwagę powyższe cechy, proste zbiory społeczne dzielą się na zbiorowiska społeczne (miejsce zamieszkania), kategorie społeczno-demograficzne i społeczne-zawodowe, zwane kategoriami społecznymi człowieczeństwa. Wiek, płeć, stan cywilny tworzą kategorie społeczno-demograficzne. Zawód, wykształćcie, wysokość dochodu, określają kategorie społeczno-zawodowe. Cechy osobowości ludzi, właściwości charaktery człowieka tworzą indywidualne typy psychospołeczne (ludzie odważni, ambitni, tchórzliwi).
Zbiorowisko społeczne to zbiór ludzi przebywających mniej lub więcej stale w pewnych określonych ramach przestrzennych ( na jakimś terytorium) w takim skupieniu, że praktycznie możliwa jest styczność bezpośrednia osobników tego zbioru ze sobą (np. zbiorowiska miasta Poznania oznacza wszystkich mieszkańców obszaru tego miasta).
Kategoria społeczna członkowska to zbiór ludzi w rozumieniu dystrybutywnym, wydzielonych w praktyce życia społecznego w obrębie danej zbiorowości ze względu na określone cechy demograficzne i zawodowe, które z innymi cechami przedstawiają się w świadomości społecznej jako cechy ważne dla danej zbiorowości, jej istnienia i rozwoju. Właściwości te wyznaczają jednostką określone obowiązki (funkcje) i uprawnienia (pozycje) społeczne.
Kategorie społeczne są ważnymi strukturami zbiorowości społecznych. Występują w każdej grupie społecznej i zbiorowości. Kategorii społecznej nie należy utożsamiać z grupą społeczną czy zbiorowością, ponieważ osoby należące do tej kategorii nie posiadaj własnej organizacji, jako należące do warunku istnienia grupy. Nie zachodzi też miedzy mini jakieś swoiste, zorganizowane, wzajemne oddziaływanie poza tym, które jest wyznaczone przez ich funkcję i pozycję społeczną w ramach danej grupy. Kategorie społeczne mogą się przekształcić w grupę, zbiorowość, jeżeli wspólne cechy wyróżniające ją stania się podstawą powstania więzi między ludźmi tę cechę posiadającymi. Na przykład kategorie społeczne lekarzy, inżynierów, kobiet, ze względu na ważność swoich obowiązków i uprawnień w danych zbiorowościach, dla obrony własnych interesów zawodowych i innych mogą łączyć się w stowarzyszenia, organizacje związkowe, naukowe, tworzące wówczas grupy społeczne. Występują wtedy w roli członka grupy zawodowej czy innej, zgodnie z obowiązującymi w niej normami organizacyjnymi.
Najbardziej j powszechnymi kategoriami społecznymi są kategorie płci, stanu cywilnego, wieku, wykształcenie, zawodu.
Kategoria płci wynika nie tylko z biologicznego zróżnicowania płci między kobietą a mężczyzną, a także z różnic społecznych ujawniających się w obowiązkach i uprawnieniach społecznych, w jakiej danej grupie ma osoba płci żeńskiej czy męskiej. Pomimo obowiązującej obligatoryjne prawej zasady równości płci, jej realizacja w praktyce nie jest taka łatwa. Można np. zauważyć, że kobiety stanowią stosunkowo nikły odsetek wśród kadr kierowniczych. Ich wynagrodzenie jest niższe, nawet gdy kobieta wykazuje kwalifikacjami zawodowymi równymi kwalifikacjom mężczyzny. Możliwości awansu kobiety zależą często od wyglądu zewnętrznego, od pozycji społecznej męża niż od zdolności, osiągnięć zawodowych.
Kategoria stanu cywilnego związana jest ze społecznym wartościowaniem sytuacji kawalera, panny, żonatego, mężatki, rozwiedzionych, wdowców itp. W różnych zbiorowościach inne są pozycje społeczne (uprawnienia) i inne funkcje (obowiązki) mężatki, starej panny, rozwódki. Na przykład w grupach towarzyskich rozwódka jest bardziej ceniona niż stara panna.
Kategoria wieku wykaz etapów biologicznego rozwoju człowieka. Wartościowanie tej kategorii społecznej uwzględnia przede wszystkim te uprawnienia i obowiązki, w jakiej danej grupie nadaje się osobnikom wyróżnionym w niej jako dzieci, młodzież, dorośli, starcy.
Ważną rolę w życiu społecznym odgrywa kategoria wykształcenia (ludzie z wykształceniem podstawowym, zawodowym, średnim, wyższym). Stanowi ona kryterium oceny teoretycznego i praktycznego przygotowania jednostki do wykonania danego zawodu, zdobycia określonych kompetencji, możliwości awansu.
Kategoria zawodu wiąże się z wartościowaniem fachowości i umiejętności w pracy. Określa ona pozycje i funkcje społeczne osób ze względu na system wartościowania wykonanych czynności zawodowych. Wskazuje, dlaczego pewne zawody ocenia się jako wyższe, inne jako niższe w prestiżu społecznym.
Społeczne oceny poszczególnych kategorii nie są stałe, lecz ulegają zmiana w czasie. Ta sama kategoria społeczna oceniana w pewnym czasie gorzej, może być oceniana lepiej w innym okresie. Przykładowo, obecnie znikają negatywne oceny kategorii starych panien, dzieci nieślubnych, które wyraźnie występowały dawniej.
Innym rodzajem prostych zbiorów społecznych są indywidualne typy psychospołeczne. Są to zbiory wydzielonych w praktyce życia społecznego ze względu na wykazywane przez te osoby pewne właściwości i dyspozycje psychiczne, które oceniane są pozytywnie lub negatywnie w obrębie danej grupy (np.: ludzie bierni, aktywni, odważni, tchórzliwi, władczy, stroniący od władzy). Indywidualne typy psychospołeczne wyróżniane są na podstawie odchyleń pozytywnych i negatywnych od przeciętnych wzorców społecznych, które winni realizować, jako minimum właściwości , członkowie różnych grup w swoim zachowaniu.
Zbiorowości społeczne
Zbiorowości społeczne są to wszelkie zbiory ludzi, w których pomiędzy poszczególnymi członkami należącymi do tych zbiorowości zachodzą jakieś więzi społeczne, wzajemne oddziaływania, chociażby przez krótki okres tworząc z nich względne wydzielają całość. Podstawa istnienia zbiorowości społecznych z reguły SA grupy społeczne. Duże zbiorowości społeczne są wewnętrznie zróżnicowane pod względem ekonomicznym, etnicznym, kulturowym itp. Zróżnicowanie to stanowi często kryterium podziału. Przykładowo, zbiorowościami społecznymi wydzielonymi ze względu na wspólną kulturę są grupy etniczne, plemienne, narody. Zbiorowościami opartymi na podobieństwie zachowań są tłum, publiczność, zbiegowisko. Osobnymi przykładami zbiorowości społecznej są małe grupy społeczne, a wśród nich m.in. rodzina, grupy sąsiedzkie, kliki, gangi przestępcze.
Ważną postacią życia zbiorowego, wyznaczają istotne procesy zachowań zbiorowych, są zbiorowości wyróżnione podobnymi zachowaniami.
Ważną postacią życia zbiorowości na plan pierwszy wysuwa się zbiorowisko. Jest to przelotne skupienie od kilku do kilkudziesięciu osób zainteresowanych jednym zdarzeniem. Przykładowo, zbiegowisko gromadzi się wokół wypadku na ulicy lub czegoś innego, co przyciąga uwagę przechodniów. Przyczyną zbiegowiska jest nagła i silnie działająca podnieta, jakaś ciekawość, będącą podstawą tworzenia więzi społecznych, wymiany spostrzeżeń, informacji, podobnych reakcji emocjonalnych. W zbiegowisku występuje skłonność do podobnego działania, udzielania pomocy, porad. Uczestnicy zbiegowiska postępują tak, jakby mieli prawo stwierdzenia, co się stało, prawo do wyjaśnień. Niechętnie słuchają nakazów wzywających do rozejścia się. Stąd też w zbiegowisku zawsze mogą wystąpić postawy i skłonności do zbiorowego działania, do podejmowania wspólnych czynności, do zmieniania się w tłum.
Tłum jest przelotnym zgromadzeniem większej liczby osób (co najmniej kilkaset) na przestrzeni dopuszczalnej bezpośredni kontakt, reagujących spontanicznie na te same podniety w podobny lub identyczny sposób. W tłumie występują więzi społeczne związane na podstawie styczności przestrzennej, silniej łączności psychicznej, złożone z elementów emocjonalnych i popędowych a poprzez to prowadzące do identyfikacji jednostki z tą zbiorowością.
Tłum daje jednostką poczucie siły i odwagi, umniejszania odpowiedzialności, która zostanie podzielona na innych uczestników. Silnemu osłabieniu ulega w tłumie lęk przed prawem i karą. Charakterystyczną cecha zachowania się tłumu jest fascynacja, naśladownictwo. Polega ona na tym, że im więcej ludzi postępuje w ten sam sposób, tym trudniej pozostałym zdobyć się na upór i bierność.
Tłum nie posiada żadnych norm organizacyjnych i moralnych. Nie ma zatem jako zbiorowość społeczna organizacji formalnej ani racjonalnych form kontroli społecznej. Czynnikiem kształtującym tłum są przeróżne silne bodźce emocjonalne, jak gniew, krzywda, zemsta, pęd do zdobyczy, które stopniowo, w miarę wzrostu, prowadzą do nieprzewidzialnych zachowań. Czynnikami powodującymi aktywność tłumu są „zarażenie się”, naśladownictwo, sugestia.
Analiza dynamiki zachowania się tłumu zawiera zagadnienie roli przywódcy. Rola ta wiąże się z kolei ze znaczeniem sugestii w tłumie. Udział przywódcy w tłumie, umiejętne posługiwanie się sugestią powodują szybsze i wyraźniejsze zarysowywanie się cech tłumu.
W tłumie występuje zjawisko dezindywidualizacji, tzn. częściowego zaniku cech osobowości indywidualnej człowieka. Jednostka wsiąknięta w tę zbiorowość przestaje być sobą, W podnieceniu emocjonalnym wszystkich uczestników tłumu opanowuje podobny nastrój wyładowania uczuć, pragnień, które w normalnych warunkach społecznych uległy zahamowaniu.
Wyróżnia się cztery podstawowe rodzaje tłumu:
- tłum agresywny
- tłum uciekający, ogarnięty paniką
- tłum nabywający (rabujący, grabiący)
- tłum demonstrujący (ekspresyjny)
Tłum agresywny to tłum atakujący jednostkę (linczujący), atakujący grupy społeczne (terroryzujący) i występujący przeciw instytucją społeczno-politycznym, ekonomicznym (tłum walczący).
Tłum uciekający, ogarnięty paniką, dotyczyć może jakiegoś zbiegowiska, publiczności zebranej, mieszkańców miejscowości, których dotknie np. katastrofa żywiołowa.
Tłum nabywający, który grabi i rabuje sklepy, banki, występuje przeważnie w czasie kryzysów gospodarczych, głodu i innych okresach niedostatku.
Tłum demonstrujący przejawia się najczęściej w demonstracjach organizacyjnych w celu potępienia, pogardy i protestu lub też pochwały, dający wyraz uznaniu i wdzięczności.
Wszelkie rodzaje tłumu charakteryzują się wieloma zjawiskami podobnymi. Zjawiska te były i są przedmiotem zainteresowań psychologów i socjologów, którzy tworzą psychologiczną teorię zachowań tłumu.
Klasycznym przykładem publiczności jest publiczność zebrana. Jest to publiczność intencjonalna, związana ze skupieniem pewnej liczby osób zainteresowanych tym samym przedmiotem, żywiących podobne oczekiwania i przeżycia pewnych bodźców. Cechą tej publiczności jest gotowość do reagowania w podobny sposób (oklaski, gwizdy) na te same zdarzenia oraz gotowość do podobnego zachowania, działania, dzięki którym może przekształcić się w tłum. Na przykład publiczność sportowa na stadionie pod wspływem radości lub gniewu wynikającego z widowiska sportowego może przerodzić się w tłum terroryzujący, demonstrujący.
Publiczność zebrana charakteryzuje się bezpośrednią stycznością przestrzenną, łatwością nawiązywania łączności psychicznej i gotowością do wspólnych zachowań. Publiczność zebraną dzieli się na publiczność rekreacyjną, szukającą rozrywki (np. w cyrku, kinie, w zawodach sportowych) oraz na publiczność szukającą informacji, zbierającą się na pokazach, odczytach, zebraniach.
Drugim rodzajem publiczności jest publiczność nie zebrana, rozproszona. W tej publiczności nie ma tych zjawisk, jakie występują w publiczności zebranej. Brak tu bezpośredniej styczności przestrzennej, łączności psychicznej, emocjonalnej i procesu dezindywidualizacji. Jest to po prostu wielka zbiorowość ludzi, którzy we względu na identyczne bodźce mają podobne, a nawet wspólne zainteresowania. Publiczność tę tworzyć mogą słuchacze tych samych audycji radiowych, programów telewizyjnych, czytelnicy tych samych gazet, kreujących kult znanych osobowości sportowych, muzycznych, gwiazd filmowych itp. Istotne są zatem badania zachowań zbiorowości w różnych środowiskach, wywoływane oddziaływaniem środków masowego pokazu, reklamy, mody, opinii publicznej.