Społeczeństwo. Pojęcie i struktura
Początkowe definicje społeczeństwa w ujęciu socjologicznym kształtowały się pod wpływem reprezentantów myśli społecznej w końcu XVIII wieku (C.H Saint-Simon, A. Comte). Traktowały one społeczeństwo jako zorganizowany zespół form życia ludzi i zachodzących w nim procesów przyczynowo-skutkowych.
Pełniejsze określenie społeczeństwa jako wydzielonej zbiorowości ludzkiej dał Florian Znaniecki, który stwierdził, iż społeczeństwo jest kompleksem grup współistniejących i krzyżujących się, podporządkowanych jednej grupie dominującej (narodowi, państwu, organizacji religijnej). Jest wielką zbiorowością terytorialną, stanowiącą układ zamknięty , posiadają własne charakterystyczne cechy odrębności, a tym samym jest dostępne badaniom empirycznym, i historycznym.
Społeczeństwa są wewnętrznie zróżnicowane pod względem ekonomicznym, politycznym, kulturowym, demograficznym, zawodowym i innym. Tworzą zatem swoją specyficzną strukturę społeczną.
Struktura społeczna społeczeństwa jest to układ jego części składowych, ich rozmieszczenie i powiązanie między sobą oraz społeczeństwem jako całością. Struktura społeczna- zauważa Jan Szczepański – oznacza sposób ułożenia i przyporządkowania sobie członków, instytucji, grup, i podgrup składających się na grupę ora innych elementów tej grupy, takich jak elementy materialne, symbole i wartości, wzory zachowań i stosunków, pozycje społeczne zajmowane przez członków.
Inaczej mówiąc, struktura społeczna społeczeństwa oznacza układ różnych grup społecznych oraz instytucji społecznych, ról i pozycji społecznych oraz układ związków miedzy nimi, tworzący system jednostronnych lub wzajemnych nierówności społecznych, wynikających z różnicy miejsca w podziale pracy, funkcji i władzy, ze społeczności interesów.
Struktura społeczna dostrzegana przez grupy społeczne, jednostki, które w nich uczestniczą oraz przez nie oceniana przybiera różne aspekty. Stanisław Ossowski zwraca uwagę na pięć takich ocen:
- struktura społeczna jest składnikiem społecznej sytuacji, który determinuje stosunki międzyludzkie
- ujmowanie struktury społecznej przez pewne klasy, środowiska pozwalające dostrzec zainteresowania ludzi tych środowisk, klas odnośnie do ważnych w ich oczach stosunków społecznych; poprzez środowiskowe obrazy stosunków międzyludzkich docieramy do żywych zagadnień
- porównanie przeciwnych sobie lub różnych aspektów tej samej struktury społecznej w danym okresie lub w różnych okresach historycznych ułatwia głębsze wniknięcie w system stosunków międzyludzkich
- wiedza o strukturze społecznej bardziej się pogłębia, gdy dadzą się wyjaśnić różne jej aspektów oraz przyczyny tych różnic
- istniejące w społeczeństwie struktury społeczne wypełniają bezpośrednio na występujące w nim ideologie i programy społeczne. Natomiast występujące idee, ich aprobata lub dezaprobata mogą być wyjaśniony poprzez analizę struktury społecznej. W całości lub częściowo są one teoretycznym wyrazem rzeczywistych interesów, pragnień i potrzeb różnych grup społecznych.
Tenże autor przyjmuje trzy wymiary podziału społeczeństwa dychotomiczny, gradacji prostej i gradacji syntetycznej. Koncepcja dychotomiczna mówi o dwudzielnym podziale. Podziały najczęściej narzucają się ludziom same w sytuacjach szczególnych (wojna, kryzys ekonomiczny). Wówczas społeczeństwo dzieli się na „swoich” i „wrogów”, „biednych” i „bogatych”, „wyzyskiwaczy” i „wyzyskanych”, „rządzących” i „rządzonych”. Gradacja prosta przyjmuje ilościowe kryteria (obiektywne) zróżnicowania społeczeństwo i podziału na grupy. Są to np. wykształcone określoną liczbą ukończonych klas szkoły, dochód miesięczny. Gradacja syntetyczna uwzględnia ilościowe mierniki podziału społecznego łączone z wartościami jakościowymi, jak np. pochodzenie, przywileje, styl życia, przyjmowaną modę.
Wszelkie formy zróżnicowania społecznego mogą być oparte np. na kryteriach zawodu, bogactwa, prestiżu, władzy. Na przykład, zdaniem socjologa amerykańskiego Charlesa W. Millsa, zróżnicowania w strukturze społecznej tworzą specyficzne ugrupowania społeczne, które da się ująć w kategoriach klas, warstw społecznych. To znacz, że każda klasa, warstwa społeczna może być rozpoznana i określona przez fakt, że wszyscy jej członkowie maja podobne szanse nabywania przedmiotów, innych wartości (samochody, pieniądze, domy, wykształcenie, szacunek, życzliwość), które są ocenione w społeczeństwie. O przynależności do tej lub innej warstwy, klasy decyduje wspólne dzielenie z innymi ludźmi tej samej klasy, warstwy podobnych partycypacji w tych wartościach. Zauważyć można, że C.W Mills w swojej koncepcji stratyfikacji społecznej, oparta na powyższych kryteriach, pozwoli zanalizować wiele zjawisk w strukturze nowoczesnego społeczeństwa, a przede wszystkim pozwoli wyjaśnić zgodnie tzw. nowej klasy średniej „białych kołnierzyków”, jej pozycję wśród innych klas, warstw społecznych. Podstaw do tej analizy nie dały bowiem inne dotychczasowe struktury społeczeństwa. Tym również teoria społeczno-zawodowa.
Określenie „struktura społeczno-zawodowa” jest pojęciem używanym najczęściej w statystyce ludności, ekonomii i socjologii. Częścią składową struktury społeczno-zawodowa (inżynierowie, technicy, lekarze). Teoria ta polega na faktycznym wyróżnieniu w każdym społeczeństwie określonych zawodów, analizie ich właściwości i wydziału kontroli społeczno-zawodowych jako podstawowych części składowych społeczeństwa. Na przykład niemiecki ekonomista i socjolog Gustav Schmoller podkreśla, że kontrola zawodowa zastępuje bez reszty grupę rodzinną, sąsiedzka, lokalną, zaspokaja psychospołeczne potrzeby każdej jednostki. Z kolei Seymour M. Lipset i Reinhard Bendig ogół zawodów występujących w danym społeczeństwie dzielą na trzy podstawowe grupy zawodowe tj. na:
- zawody pracowników fizycznych
- zawody pracowników umysłowych
- zawody rolnicze
Lloyd W. Warner badał strukturę społeczno-zawodową małych miast społeczeństwa amerykańskiego. Wyróżnił sześć podstawowych grup zawodowych.
- profesjonaliści menadżerowie i właściciele większych firm (klasa wyższa-wyższa)
- właściciele dużych hurtowni i średnich firm oraz ich menadżerowie (klasa niższa-wyższa)
- urzędnicy na wysokich pozycjach w sferze produkcji i usług, dobrze wykwalifikowani pracownicy umysłowi (klasa wyższa-średnia)
- wykwalifikowani robotnicy, pracownicy administracyjni średniego i niższego szczebla zarządzania (klasa niższa-średnia)
- robotnicy pół wykwalifikowani , pracownicy przyuczeni do zawodu (klasa-wyższa średnia)
- robotnicy niewykwalifikowani, magnez społeczny (klasa niższa-niższa)
- Marks, uwzględniając rozwój kapitalizmu w społeczeństwach europejskich XIX wieku, strukturze społecznej wyraźnie wyróżnił klasy i warstwy społeczne. Klasa społeczna jest to duża grupa społeczna, która charakteryzuje się:
- a) jednakowym stosunkiem do środków produkcji i wymiary prawne (utrwalony i usankcjonowany)
- b) rolą w społecznej organizacji pracy ( sposób otrzymania i rozmiary bogactwa)
- c) miejscem zajmowanym w systemie produkcji społeczno-ekonomicznej
Powyższe warunki stanowią podstawę wydzielenia dwóch przeciwstawnych sobie klas społecznych, tj. właścicieli różnego majątku (kapitaliści) i pracowników wolnych, którzy nie są właścicielami (robotnicy). Wśród kapitalistów występują: właściciele środków produkcji, środków cywilizacji towarowo-pieniężnej, sfery usług, właściciele „sił natury”, właściciele swoich własnych warunków pracy. Druga przeciwstawną klasę stanowią wolni robotnicy, pracujący u właścicieli powyższych sfer gospodarki. Wokół pracy kapitalistów i robotników (pracowników najemnych) występują jeszcze dalsze podziały społeczne, jak ekonomiczno-socjologiczne odłamy klas, klasy czyste i klasy hetero genetyczne, polityczni i literaccy przedstawiciele klas.
Warstwy społeczne są to pracownicy administracyjni, urzędnicy sfery nadbudowy społeczno-prawnej, ideologicznej, politycznej. Pracownicy ci nie wytwarzają wartości dodatniej, jak robotnicy; wykonywana przez nich praca jest podstawą utrzymania i oparta jest na zasadach kompetencji zgodnych z odpowiednimi aktami prawnymi; otrzymują stałe wynagrodzenie zależne od stanowiska, stażu pracy, kwalifikacji, a nie we względu na wkład pracy; warstwy społeczne charakteryzują się dużą ruchliwością wewnętrzną, zależną od szczebli, stanowisk, władzy prestiżu.
Pomiędzy klasami kapitalistów a robotników dochodzi do konfliktu ekonomicznego, związanego z wyzyskiem jednej przez druga, do walki klasowej, a rozwiązaniem tego konfliktu jest rewolucja.
Zmiany w strukturze społeczno-zawodowej są wynikiem przemian ekonomicznych i technicznych społeczeństwa w sferze techniki oraz przemian w sferze organizacji przedsiębiorstw. Najintensywniejszym okresem, przyspieszającym te przemiany był początek XX wieku, w którym wystąpił silny związek nauki z przemysłem, powstały nowe rodzaje , wielkie korporacje przemysłowe oraz usługi handlowe. Wszystko to determinowało zmiany struktury społeczno-zawodowej ludności. Na przykład rozwój przemysłu i usług rodzi nowe zawody, rozwój techniki zróżnicował je pod względem stopnia kwalifikacji, zmieniał propozycje między pracownikami wykwalifikowanymi a nie wykwalifikowanymi. Okazuje się, że w Niemczech w okresie szybkiego uprzemysłowienia powstało 8000 nowych zawodów. Przemiany w organizacji przedsiębiorstw zmieniają strukturę stanowisk w zespołach pracy, a monopolizacja zwiększa biurokrację w ich zarządzaniu.
Wymienione tendencje pojawiają się we wszystkich rozwiniętych społeczeństwa. Jeżeli przyjąć za wskaźniki „ nowoczesności” struktury społeczno-zawodowej:
- procę drobnych producentów, którzy są samodzielni
- procent najemnych pracowników umysłowych
- procent robotników, to najbardziej nowoczesną strukturę społeczno-zawodową mają Anglia i Stany Zjednoczone , a najmniej nowoczesną Niemcy i Francja. W Anglii bowiem jest najniższy procent samodzielnych drobnych producentów, co oznacza że, proces wypierania rzemiosła, drobnego handlu przez przemysł, wielki handel posunął się tu najdalej. W Stanach zjednoczonych z kolei występuje największy procent najemnych pracowników umysłowych> Niemcy i Francja są krajami mniej nowoczesnymi pod tym względem< są to raczej kraje „drobnomieszczańskie” o stosunkowo wysokim stopniu rozwiniętej drobnej produkcji. „ Nowa klasa średnia” nie zastąpi tu :starej klasy średniej” w takiej skali. Jak to ma miejsce w Anglii i Stanach Zjednoczonych.
Koncepcje społeczeństwa i jego struktury wskazują na istnienie różnych zbiorów społecznych, zbiorowości i grup społecznych.