W szkicu pod tytułem „Rola idei w działaniu społecznym: Talcott Parsons wyróżnił w celach analitycznych co najmniej dwie klasy idei. Pierwszą z nich stanowią idee normatywne, o których istocie stanowi zorientowanie działającej jednostki na cel, jaki ma ona osiągnąć. „Idea jest normatywna o tyle, o ile utrzymanie lub osiągnięcie stanu rzeczy, który określa może być uznany za cel aktora.”
W rozumieniu tego autora, idee normatywne z jednej strony, w sposób kategoryczny ukazują jednostce pożądany stan rzeczy, jaki ma ona osiągnąć lub utrzymać z drugiej zaś, implikują one równie stanowczy wobec niej nakaz działania dla osiągnięcia stawianego przez dane idee celu. Inaczej mówiąc, idea normatywna zmusza aktora do podjęcia działania poprzez postawienie przed nim obowiązujących, normatywnych celów. Drugą grupą idei są idee o charakterze egzystencjalnym. “Treść tych idei stanowi ramy dla opisu lub analizy bytów względnie ich aspektów bądź właściwości a więc tego, co odnosi się do świata zewnętrznego osoby, która żywi te idee, do świata jednostki działającej – aktora. Byty te istnieją, bądź uważa się, że istnieją lub, że istniały albo mogły istnieć. Odnosi się do zewnętrznej “rzeczywistości” w pewnym sensie. Idee te zawierają egzystencjalne twierdzenia dotyczące pewnego stadium lub stadiów tej rzeczywistości – realnej lub domniemanej.”
Siła afektywnego stosunku jednostki wobec owych zewnętrznych wobec niej bytów skłania ją w tym wypadku, do dokonania wyboru określonego rodzaju środków dla osiągnięcia danego celu bądź też, nakazuje jej powstrzymanie się od działania. Idee egzystencjalne regulują zatem oraz wyznaczają, wszelkie metody zmierzające do osiągnięcia uznawanych przez nie celów, wskazując jednocześnie, jakie działania są niedozwolone, czy też surowo zabronione. Co jednak więcej, idee o charakterze egzystencjalnym narzucają jednostce same cele, do których ma on dążyć na drodze ideologicznie usankcjonowanego działania. Tym samym budują one katalog celów dozwolonych oraz zakazanych. Tam, gdzie dany cel jest dozwolony jednostka musi podjąć jedno lub kilka z dozwolonych działań. Wówczas, gdy cel jest przez ideologię zabroniony aktor chcąc pozostawać z nią w zgodzie musi powstrzymać się od działania zmierzającego do jego osiągnięcia. Jak widzimy, idee egzystencjalne poprzez wyznaczenie dozwolonych celów modyfikują działania jednostek. Dzięki tej właściwości są one w stanie oddziaływać na cały system społeczny. Wielkość tego wpływu zależeć będzie zawsze od stopnia uznania przez społeczeństwo danej idei oraz stopnia jej powszechności.
Nie popełnimy błędu sądząc, iż tę zależność można interpretować w sposób liniowy: im większy stopień uznania oraz powszechności, tym idea ta odgrywa większą rolę w życiu społeczeństw stanowiąc tym samym o ich odrębności rozumianej jako zbiór cech tylko jej właściwych.
Wracamy tedy do postawionej już kwestii zewnętrzności, powszechności oraz przymusu idei, które to cechy stawiają je w rzędzie faktów społecznych. Najbardziej jaskrawym przykładem tego rodzaju idei egzystencjalnych są idee religijne i one zatem, w zgodzie z tym, o czym była mowa wyżej, powinny oddziaływać najsilniej na zbiorowości w obrębie, których zaistniały i funkcjonują. Aby jednak móc z całą stanowczością orzec o ich szczególnej roli, należy przeprowadzić dowód, jaki zaproponował Talcott Parsons
w cytowanym wyżej szkicu. Dowód ten wymaga twierdzącej odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania:
“1. Czy specyficznej treści idei, podzielanej przez różne jednostki lub grupy w systemach społecznych w różnym czasie, występują dające się stwierdzić różnice?
2. Czy jest możliwe ustalenie istotnych zależności pomiędzy tymi różnicami innymi dającymi się zaobserwować aspektami tego samego systemu społecznego lub wydarzeniami zachodzącymi w jego ramach?
3. Czy zależności te są tego rodzaju, że idee nie mogą być uważane za zmienną zależną, tzn. że ich specyficzna treść nie może być wyprowadzona ze znajomości wartości jednej lub więcej dających się zaobserwować zmiennych tego samego systemu?”
Na kolejnych stronach niniejszej pracy będziemy starać się przeprowadzić ów dowód odpowiadając wprost na postawione pytania. Najprostszym na to sposobem będzie zastosowanie metody porównawczej, którą z powodzeniem wykorzystał Max Weber. Znamy już wpływ i znaczenie etyki protestanckiej dla procesu kształtowania się nowoczesnych form kapitalizmu w Europie zachodniej. Należy obecnie znaleźć przykład innej idei religijnej oraz innego systemu społecznego, pomiędzy którymi zachodzi analogiczna zależność. Wybór nasz pada na etykę prawosławia oraz jej wpływ na kształtowanie się charakteru tak poszczególnych jednostek, jak i całego systemu społecznego w Rosji.
Wybór ten ma tę jeszcze jedną zaletę, iż na jego przykładzie analizować można wpływ religii na życie społeczne nie tylko w różnym czasie, lecz także w całkowicie odmiennych warunkach historyczno-politycznych. Na koniec uzasadniamy ten dobór poprzez zwrócenie uwagi na fakt, iż o ile uda nam się wykazać wpływ prawosławia na system społeczny w Rosji będziemy mogli pośrednio orzec o różnicach pomiędzy dwoma olbrzymimi systemami kulturowymi: łacińskim i bizantyjskim, zwłaszcza zaś pomoże to dotrzeć do istoty tego zróżnicowania. Prześledzimy tedy genezę wyodrębnienia się prawosławia z wczesnośredniowiecznego kościoła powszechnego, zwrócimy uwagę na różnice doktrynalne, historyczno-polityczne oraz rytualne, a wreszcie przyjrzyjmy się jak idee prawosławne wpłynęły na kształt systemu społecznego w Rosji.