Formułując pojęcie niedostosowania społecznego można powiedzieć, że niedostosowanie społeczne to zachowanie się naruszające normy prawne, moralne i obyczajowe obowiązujące w społeczeństwie oraz negatywny stosunek do tych norm, kształtujący się u jednostki na skutek jej sytuacji środowiskowej i zaburzeń osobowościowych uwarunkowanych czynnikami biopsychicznymi.
W literaturze przedmiotu brak jest jednoznaczności, jeśli chodzi o mechanizm, który powoduje nieprzystosowanie społeczne. Wiąże się to ze złożonością i różnorodnością przyczyn, a tym samym różnorodnością mechanizmów powodujących nieprzystosowanie społeczne.
Niedostosowanie społeczne powoduje zaniedbania wychowawcze, wychowanie w niesprzyjających warunkach oraz nie osiąganie celów wychowawczych. Przesłanki te, jak i przytoczone wcześniej definicje niedostosowania społecznego wskazują także na etiologię tego zjawiska, na które składają się według J. Konopnickiego dwojakie przyczyny:
- biologiczne (wewnętrzne) jednostki – w tym ograniczone, np. uszkodzenia centralnego układu nerwowego (powodujące charakteropatie), psychiczne, uwarunkowane przede wszystkim czynnikami dziedziczności i obejmujące sferę emocjonalną i wolicjonalną – w zakresie popędu, co powoduje zmiany psychopatyczne;
- środowiskowe – wadliwa struktura rodziny, zaniedbania środowiska wychowującego, błędy wychowawcze rodziny i szkoły, wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie postawy społeczno – moralnej dzieci i młodzieży dorastającej, czy wreszcie zaburzenia rozwojowe oraz czynniki ekonomiczno – gospodarcze i przyrodniczo – ekologiczne.
Przyczyny te powodują niedostosowanie do warunków życia, do ludzi, do norm oraz do obranych celów i wartości, przy czym środowisko jako czynnik egzogenny niedostosowania społecznego wpływa zarazem na czynniki endogenne jednostki, osłabiając i łagodząc lub wzmagając je.
Stąd pierwotne objawy niedostosowania społecznego – wewnętrznie (charaktero-, psycho- i neuropatie) mogą nasilać się, ujawniając zarazem cechy wtórne, zależne od rodzajów wpływów środowiskowych.
Jedną z teorii, opracowanych przez A. Bandurę i R. H. Waltersa, dowodzi, że frustracja potrzeby zależności i miłości we wczesnym okresie życia jednostki, która polega na braku stałej opieki i troski obydwojga rodziców lub jednego z nich, stanowi czynnik pobudzający dziecko do stałej agresji i wrogości. Ma to duży wpływ na przebieg socjalizacji dziecka. Dokonuje się to na zasadzie uczenia. Zachowania agresywne przynoszą redukcję napięcia, są więc nagradzające, a co za tym idzie pojawia się tendencja do wrogich reakcji w sytuacjach konfliktowych. Dziecko normy i wartości przyswaja drogą uczenia się i naśladowania osób dorosłych. Potrzebna do tego jednak jest więź emocjonalna pomiędzy dzieckiem a rodzicami, której w tym przypadku brakuje. Normalny przebieg socjalizacji został naruszony, ponieważ dziecko, które nie wiąże więź emocjonalna z rodzicami, nie ma ochoty ich naśladować, a tym samym uczyć się norm
i wartości, które propagują rodzice. Możliwe jest prawidłowe ukształtowanie mechanizmów kontroli społecznej. W przypadku ich niedorozwoju agresja znajduje wyraz w zachowaniach antyspołecznych[1].
Drugą teorią próbującą wyjaśnić proces nieprzystosowania społecznego jest teoria Cz. Czapów, według której nieprzystosowanie społeczne jest konstruktorem teoretycznym, który składa się z trzech elementów: manifestacji, stanów osobowości oraz czynników dynamicznych i statycznych, determinujących pewne stany osobowości.
Według tej teorii jednostka może stać się wykolejona ze względu na propagowany światopogląd oraz ze względu na hierarchię wartości. Cz. Czapów wyróżnia następujące integracje postaw[2]:
- integracja socjalna:
- nihilistyczno agresywna;
- nihilistyczno wycofująca;
- integracja dysocjalna:
- ekspansyjna;
- dogmatyczno ekspresyjna;
- restrukcyjna;
- dogmatyczno restukcyjna.
Teoria ta podaje także dwie strategie oddziaływań ze względu na determinację postaw oraz ze względu na ich integrację.
Jeszcze inną teorią jest teoria rozwoju dojrzałości interpersonalnej M. Warren. Jest to teoria rozwoju dotycząca stosunków interpersonalnych, według której człowiek w swym psychospołecznym rozwoju przechodzi przez siedem kolejnych poziomów integracji, czyli przez siedem kolejnych stadiów rozwojowych. Każdy poziom rozwoju wyróżniany jest ze względu na główny problem, jaki jednostka powinna rozwiązać w celu wzniesienia się na wyższy poziom. Ponieważ stanowią one jeden ciąg, nie można żadnego z tych poziomów ominąć. Według tej teorii, dewiacja jednostki wynika z zafiksowania się na jednym ze stadiów rozwojowych i prowadzi w konsekwencji do[3]:
- nieadekwatnego spostrzegania samego siebie;
- nieadekwatnego spostrzegania innych ludzi;
- nieadekwatnego spostrzegania świata.
Teoria ta twierdzi, że u jednostki zachodzą dwa procesy:
- proces różnicowania dochodzących bodźców;
- integracja tych bodźców w struktury poznawcze.
Jednostka im wyżej się wzniesie w prawidłowym integrowaniu i różnicowaniu, czyli im wyższy poziom dojrzałości interpersonalnej osiągnie, tym jest bardziej dojrzała. Teoria ta odpowiada na dwa podstawowe pytania: Jakich dewiantów wyróżniamy i jakie typy środowisk wychowawczych byłyby korzystne przy danym typie dewiacji z punktu resocjalizacji?” Jakie metody są najbardziej korzystne oraz jaki typ wychowawczy jest najbardziej korzystny ze względu na typ dewiacji?.
Zafiksowana jednostka na etapie pierwszym reaguje psychopatycznie, czuje się ona zespolona ze światem. Na poziomie tym nie ma miejsca na resocjalizację. Zafiksowanie na poziomie drugim powoduje powstanie jednego z dwóch typów zachowań dewiantywnych: aspołeczny agresywny lub aspołeczny pasywny. Zafiksowanie na trzecim poziomie integracji prowadzi do wyodrębnienia jednego z trzech podtypów dewiacji: niedojrzały konformista, podkulturowy konformista i manipulator. Na czwartym poziomie mogą wystąpić cztery typy dewiantywne: neurotyk aktywny, neurotyk lękowy, zidentyfikowany z podkulturą oraz reaktywny w sytuacjach traumatyzujących. Zafiksowanie na pozostałych trzech poziomach nie powoduje dewiacji, nie posiada groźnych skutków psychospołecznych, ani dla jednostki, ani dla społeczeństwa.
Powyższa teoria podaje charakterystyki jednostek zafiksowanych na poszczególnych poziomach, cele kierunkowe oddziaływań resocjalizacyjnych, cechy środowiska wychowawczego, typy kontroli, cechy wychowawcy prowadzącego grupę oraz sposoby i zasady postępowania. Teoria ta jest teorią kompleksową, na podstawie której można przeprowadzić dokładną diagnozę, a także cały proces resocjalizacji[4].
[1] W. Bandura, R. H., Walters, Agresja w okresie dorastania, Warszawa 1968, s. 32
[2] Cz. Czapów, Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1987, s. 99
[3] L. Pytka, Teoretyczne problemy diagnozy w wychowaniu resocjalizacji, Warszawa 1986, s. 139
[4] O. Lipkowski, Dziecko społecznie niedostosowane i resocjalizacja, Warszawa 1971, s. 88