Każda zorganizowana ludzka zbiorowość, niezależnie od tego czy jest to rodzina czy grupa rówieśnicza lub też złożone, nowoczesne społeczeństwo systematycznie zmaga się z pojawiającymi się trudnościami, które najczęściej są przyczynami naruszenia codziennej równowagi i harmonii stosunków międzyludzkich. Trudności będące konsekwencjami najróżniejszych zakłóceń i nieprawidłowości organizacji życia zbiorowego definiujemy jako problemy społeczne (kwestie społeczne)[1].
Zrozumienie współczesnych trudności związanych z posługiwaniem się kategorią „problem społeczny” nie jest możliwe bez odwołania się do jej historycznego kontekstu, tj. do historii Europy XVIII i XIX wieku. Pojęcie „problemu społecznego” stosowane było początkowo w liczbie pojedynczej. Tego, co od XVIII wieku zaczęto nazywać kwestią społeczną, nie da się łatwo określić, bo zjawisko to charakteryzowało się bogactwem znaczeń i konotacji. U swoich początków problem społeczny był rozumiany jako „sprawa do załatwienia”, „zadanie” o ważnym politycznym znaczeniu. Termin „problem społeczny” był zresztą określany także inaczej, m. in. jako: rozległe i groźne zawikłanie, krzywda społeczna, złowrogie widmo, ogniowa próba trwałości systemu, nędza mas, ponura tragedia społeczna[2].
W każdym z tych ujęć kwestia społeczna była jednak nieodłącznie związana z tym, co działo się wówczas w rozwoju przemysłowym, w rolnictwie i rozwoju ludnościowym; odnosiła się do położenia „kłopotliwych” grup społecznych czy wręcz „niebezpiecznych klas” (proletariatu miejskiego, chłopów pozbawionych ziemi, rzemieślników zagrożonych produkcją maszynową); objawiała się we wszystkich formach konfliktów społecznych[3]. Politycznego znaczenia „kwestia społeczna” nabrała dopiero po Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Thomas Geisen uważa, że kwestia społeczna […] powstała jako taka bezpośrednio po Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789) i rozwinęła się później, przede wszystkim w toku procesów industrializacji w XX wieku jako jedno z najważniejszych pól działań społeczno – politycznych”. Powstała […]raczej na bazie zmienionego pojmowania społecznego, według którego problemy społeczne nie są akceptowalne jako coś, co po prostu istnieje, na przykład w sensie nieuchronnego rozumienia przeznaczenia[4].
Specyficzne spojrzenie na kwestię społeczną prezentuje Hannah Arendt[5].
„Kwestia socjalna, czyli nędza mas” – to dla niej sprawa stanowiąca najpilniejszy i najtrudniejszy do politycznego rozwiązania problem wszystkich (poza amerykańską) rewolucji. Już w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej „wyparła sprawę wolności politycznej”, co wpłynęło negatywnie na kształt i losy samej rewolucji. Nędza jest upodleniem, bo poddaje ludzi absolutnemu dyktatowi konieczności, którą wszyscy znamy z najbardziej osobistego doświadczenia, pozostającego poza wszelką spekulacją. I właśnie pod naciskiem tej konieczności masy pospieszyły rewolucji francuskiej z pomocą, ożywiły są, pchnęły naprzód i ostatecznie przywiodły do zguby. To właśnie konieczność, czyli „naglące ludzkie potrzeby (odzienie, pożywienie, reprodukcja gatunku)” spowodowały, że […] rewolucja zmieniła kierunek. Nie zmierzała już ku wolności. Jej celem stał się dobrobyt ludu. Dalej Arendt przyznaje jednak, że choć niezliczone świadectwa dotyczące minionych rewolucji dowodzą ponad wszelką wątpliwość, że każda próba rozwiązania kwestii społecznej środkami polityki wiedzie do terroru, a terror prowadzi rewolucje do zguby, to uniknięcie tego fatalnego błędu jest prawie niemożliwe, gdy rewolucja wybucha w warunkach masowej nędzy. Autorka podkreśla również, że kwestia społeczna zaczęła odgrywać rewolucyjną rolę dopiero w epoce nowożytnej, kiedy ludzie zaczęli powątpiewać w to, że życiu na Ziemi musi towarzyszyć nędza.
W owym czasie kwestia społeczna objawiła się nie tylko w konfliktach i ruchach społecznych, ale także w ideologiach społecznych (politycznych programach mówiących o tym, jak radzić sobie ze zmianą, wśród których podstawowe znaczenie miały trzy główne nurty, reprezentowane przez myśl liberalną, konserwatywną i socjalistyczną). Została wreszcie zinstytucjonalizowana przez wprowadzenie prawa pracy, ubezpieczeń społecznych, publicznej edukacji i opieki zdrowotnej – dając tym samym początek polityce społecznej. Współcześnie wyodrębniane modele polityki społecznej w Europie mają wyraźnie historyczne korzenie w związkach między ówczesnymi ideologiami społecznymi a przyjmowanymi w danym kraju rozwiązaniami w dziedzinie polityki społecznej[6].
Kwestia społeczna stała się też przedmiotem poznania naukowego (kategorią stosowaną w naukach noszących nazwę „nauki społeczne”). W naukach społecznych – pisze Józefina Hrynkiewicz[7] w monografii poświęconej Ludwikowi Krzywickiemu – rozważano kwestię społeczną jako zagadnienie o różnych aspektach i konsekwencjach. Jako zagadnienie dotyczące zmian w strukturze i organizacji społeczeństwa, zmian funkcji i rozpadu różnych instytucji życia społecznego. Etyczne aspekty kwestii społecznej odnoszone były do trwałości systemów wartości i norm społecznych, zagadnienia krzywdy i niesprawiedliwości, dobra powszechnego i jednostkowego. Aspekt ekonomiczny dotyczył zakresu niezależności procesów gospodarczych od problemów społecznych […]. Antropologiczne aspekty kwestii społecznej obejmowały zagadnienia trwałości i ciągłości form życia społecznego, solidarności i antagonizmu, postępu i regresu, zasad udziału w dobrach cywilizacyjnych. Aspekt techniczny to zagadnienie środków służących zaspokojeniu podstawowych potrzeb. Biologiczne aspekty rozważały wpływ warunków życia i pracy na zdrowie […]. W aspekcie politycznym rozważano warunki utrzymania istniejącego porządku społeczno – politycznego, zakres władzy i odpowiedzialności państwa za stan i rozwój poszczególnych warstw społecznych […].
[1] K. W. Frieske, P. Poławski, Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999, s. 11.
[2] G. Firlit – Fesnak (red:), Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 185.
[3] G. Firlit – Fesnak, (red:), Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 177 – 178.
[4] T. Geisen, Państwo socjalne w okresie modernizmu. O powstaniu systemów zabezpieczenia społecznego w Europie, w: Państwo socjalne w Europie. Historia – rozwój – perspektywy, Krzysztof Piątek (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, s. 33.
[5] H. Arendt, O rewolucji, przeł. Mieczysław Godyń, Czytelnik, Warszawa 2003, s. 69 – 141.
[6] G. Firlit – Fesnak (red.), Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 179.
[7] J. Hryniewicz, Kwestia społeczna w pracach Ludwika Krzywickiego, Warszawa 1988, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, s. 297 – 298.