Wykolejenie społeczne (ang. social exclusion) to proces, w którym jednostki lub grupy społeczne są marginalizowane, wykluczane lub odrzucane przez społeczeństwo. Wykluczenie towarzyszy często biedzie materialnej i brakowi dostępu do podstawowych usług, ale także brak akceptacji ze strony społeczeństwa. Wykolejenie społeczne może prowadzić do izolacji społecznej, braku możliwości realizacji swoich potrzeb, ograniczeń w podejmowaniu decyzji oraz niskiej samooceny.
Termin „wykluczenie społeczne” pojawił się w latach 80. XX wieku i został wprowadzony do dyskursu naukowego przez francuskiego socjologa René Lenoir w jego raporcie dla francuskiego rządu z 1981 roku na temat problemów społecznych i wykluczenia. Termin ten zaczął być powszechnie używany w latach 90. XX wieku, szczególnie po raporcie Komisji Europejskiej na temat wykluczenia społecznego z 1992 roku, w którym podkreślono potrzebę walki z wykluczeniem społecznym w krajach Unii Europejskiej. Od tego czasu pojęcie to stało się kluczowe dla wielu dyscyplin naukowych, takich jak socjologia, ekonomia, nauki polityczne czy psychologia społeczna.
Według Czesława Czapów, współtwórcy polskiej szkoły pedagogiki resocjalizacyjnej „wykolejenie społeczne” obejmuje[1]:
- manifestacje polegające na czynnościach sprzecznych z normami strzegącymi interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych i instytucji, które warunkują istnienie kultury;
- stany osobowościowe stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi normami;
- przyczyny tych zaburzeń.
Według Amartya Sen: „Wykluczenie społeczne to brak zdolności jednostek do uczestnictwa w życiu społecznym i pełnej partycypacji w decyzjach, które na nie wpływają”.[2]
Według Émile Durkheim: „Wykluczenie społeczne oznacza brak koordynacji i integracji jednostek społecznych z resztą społeczeństwa, co prowadzi do ich izolacji i braku odczuwania sensu życia”.[3]
Według Roberta Castel: „Wykluczenie społeczne to proces, w którym jednostki tracą swoje podstawowe pozycje w systemie społecznym i stają się zagrożone ubóstwem, wykluczeniem z rynku pracy i marginalizacją”.[4]
Według Jürgena Habermas: „Wykluczenie społeczne to stan, w którym jednostki nie mają w pełni gwarantowanego dostępu do zasobów i instytucji społecznych, które umożliwiają im pełne uczestnictwo w życiu społecznym”.[5]
Według Manuela Castells: „Wykluczenie społeczne to proces, w którym jednostki lub grupy społeczne stają się wykluczone z dostępu do głównych źródeł władzy, bogactwa, informacji i symbolicznych źródeł wartości”.[6]
Badaniem zjawiska wykluczenia społecznego zajmują się różne dyscypliny naukowe, w tym głównie socjologia, ale także ekonomia, nauki polityczne, psychologia społeczna, antropologia społeczna i geografia społeczna.
W badaniach naukowych podejmuje się próby określenia przyczyn i skutków wykluczenia społecznego, jego związku z ubóstwem i brakiem równości społecznej, wpływu globalizacji na to zjawisko oraz metod walki z wykluczeniem społecznym.
Badania nad wykluczeniem społecznym przeprowadzają przede wszystkim naukowcy z uczelni wyższych, instytutów badawczych oraz organizacji pozarządowych zajmujących się problemami społecznymi i nierównościami społecznymi.
[1] Cz. Czapów, Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1978, s. 112
[2] Amartya Sen, „Development as Freedom”, 1999.
[3] Émile Durkheim, „De la division du travail social” (pol. „O podziale pracy społecznej”), 1893.
[4] Robert Castel, „Les Métamorphoses de la question sociale” (pol. „Metamorfozy kwestii społecznej”), 1995.
[5] Jürgen Habermas, „The Structural Transformation of the Public Sphere” (pol. „Strukturalna transformacja sfery publicznej”), 1962.
[6] Manuel Castells, „The Information Age: Economy, Society and Culture”, t. 1: „The Rise of the Network Society”, 1996.