Nazwa „liberalizm” uzyskała w pełni polityczny sens w deklaracji Napoleona Bonaparte z 1799 roku. Bonaparte twierdził, że „idee konserwatywne, opiekuńcze, liberalne odzyskały swoje prawa”[1]. W politycznych intencjach wolnościowych, językiem liberalizmu przemówili po raz pierwszy w 1812 roku hiszpańscy parlamentarzyści w Kortezach. Nazywali siebie „liberales”. Domagali się oni ustanowienia świeckiej konstytucji i zagwarantowania wolności prasy. I pomimo tego, że w tamtym okresie w Kortezach zwyciężyli zwolennicy absolutyzmu królewskiego, to nazwa „liberales”[2] utrwalała swoje miejsce w myśli i praktyce politycznej.
Liberalizm jako samodzielna doktryna polityczna, rozwijał się od schyłku XVII wieku. Arystokracja, mieszczaństwo, burżuazja, za pomocą ideologii liberalizmu pragnęły z jednej strony przeciwstawić się feudalizmowi, z drugiej strony wyrazić swoje pragnienia i aspiracje. To, że rozwój liberalizmu rozpoczął się dzięki nowej ekonomice- zwanej kapitalizmem, możemy usłyszeć głównie od socjalistów i komunistów, którzy istnienie własności prywatnej uważają za główną cechę liberalizmu.
Liberalizm ma jednak wiele innych źródeł. Można tu wymienić rozwój idei europejskiego konstytucjonalizmu. Deklaracja Niepodległości z 1776 roku, czy francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku, niewątpliwie potwierdzały reguły, którymi rządzi się liberalizm, czyli: uprawnienia i wolności jednostki, rozdział sfery publicznej od sfery prywatnej, umowa społeczna, ograniczony i zrównoważony rząd czy suwerenność ludu i narodu.
Krajem, który bez wątpienia należy uznać za ojczyznę liberalizmu, jest Wielka Brytania. Wzory koncepcji ustrojowych z Wielkiej Brytanii zaczęły się rozprzestrzeniać na całym świecie. Najpierw przejęła je Francja, a następnie Stany Zjednoczone Ameryki, dzięki którym doktryna uzyskała popularność i znaczenie ogólnoświatowe. Były też oczywiście kraje, w których liberalizm nie znajdował warunków dla rozwoju. Mam tu na myśli Niemcy, Włochy, czy Rosję gdzie myśl liberalna była słaba i nieoryginalna. To samo dotyczyło Polski. Nierównomierność rozwoju myśli liberalnej pozostawała w ścisłym związku z historią poszczególnych krajów. Stąd rozpowszechnienie liberalizmu w krajach anglosaskich, a słabość w Europie wschodniej, południowo-wschodniej i południowej. Tym właśnie można wytłumaczyć opóźnienie w jego rozwoju we Francji, ale również można zauważyć, że wraz ze wzrostem siły burżuazji w II połowie XIX wieku, ideologia liberalna zatriumfowała.[3] [4] W Azji i Afryce myśl liberalna pojawiła w zasadzie dopiero w XX wieku po tzw. procesach amerykanizacji i europeizacji.[5]
Wiemy dzisiaj, że liberalizm rozwijał się w dwóch dominujących nurtach: liberalizmu ekonomicznego i liberalizmu politycznego. Obydwa te nurty nawzajem uzupełniają się i przenikają.
Można wyróżnić dwa okresy w rozwoju liberalizmu. Pierwszy, wczesny okres rozwoju myśli liberalnej, trwał od połowy wieku siedemnastego do początków dziewiętnastego. Ten okres jest nazywany inaczej liberalizmem klasycznym albo inaczej wigowskim. Za prekursora i jednego z najwybitniejszych przedstawicieli tej myśli w jej pierwszym okresie uchodzi Anglik – John Locke. Natomiast klasykiem ekonomii liberalnej stał się Adam Smith, żyjący w następnym stuleciu. W tym okresie liberalizm reprezentował postępowe, a nawet rewolucyjne ruchy polityczne. Stworzył ideały, które uruchomiły dążenia ludzkości do zasadniczych zmian. We Francji Monteskiusz spopularyzował koncepcję Johna Locke’a. Liberałami byli też twórcy konstytucji Stanów Zjednoczonych.
Liberalizm miał wtedy postać walki o religijną wolność oraz zasady konstytucyjne, jak również wszelkie uprawnienia jednostki. Największe poparcie uzyskał liberalizm w USA i w Wielkiej Brytanii. Inaczej było w Europie. Dla przykładu, ani w Niemczech ani w Rosji liberalizm nie zyskał poparcia, natomiast we Włoszech dopiero po zjednoczeniu państwa.
Liberalizm pierwszego okresu bywa słusznie określany mianem liberalizmu arystokratycznego. Jest tak przede wszystkim z tej przyczyny, że wyrażał on interesy nie całej klasy mieszczańskiej, ale tylko jej górnych, najbogatszych warstw, sprzymierzających się chętnie z częścią arystokracji. Na przykład ideały Monteskiusza to według określenia K. Grzybowskiego, sojusz arystokracji i burżuazji, to kompromis feudalno- mieszczański. Określenie „liberalizm arystokratyczny” idealnie oddaje sens ówczesnej myśli liberalnej. Zakładano panowanie nowej arystokracji majątku. Nowy ustrój, promowany przez liberałów tego okresu był najostrzej przeciwstawiany demokracji. Jest to dowód na to że wolnościowe postulaty liberałów z okresu pierwszych dwóch stuleci nie były kierowane do wszystkich. Nawet gdy pisano o prawach ludu, miano na myśli tylko tych posiadających. Masy pozbawione własności, które pracowały i były wyzyskiwane, nie były uważane za ludzi, którym przysługują prawa obywatelskie i polityczne. W tamtych czasach aby być uznanym za człowieka i wolną jednostkę należało spełnić najpierw określone warunki. Przede wszystkim należało być jednostką myślącą i postępującą racjonalnie, a zatem należało posiadać wykształcenie i majątek. Z takim nurtem w myśli, który cnoty ludzkie wiąże z wykształceniem a obywatelstwo uzależnia od posiadania „wolnego czasu” od pracy fizycznej, możemy się spotkać już od czasów Arystotelesa w rozmaitych doktrynach politycznych.
[1] R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, PWN, Zakamycze 2003, s.61
[2] Po 1820 roku nazwa liberales, krążyła po Europie w charakterze zagrożenia dla feudalizmu i monarchizmu.
[3] R. Tokarczyk, Współczesne …, opr. cyt., s.64
[4] B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myśl…, opr. cyt., s.21
[5] R. Tokarczyk, Współczesne …, opr. cyt.,, s. 65