Zjawisko bezrobocia w Polsce, występujące przed 1990 r. przede wszystkim w formie ukrytej, wraz z wprowadzaniem mechanizmów gospodarki rynkowej zaczęło się gwałtownie ujawniać. Wyróżnić można kilkanaście podstawowych przyczyn kreujących bezrobocie w Polsce:
1) recesja gospodarcza – spadek produkcji zmuszający zakłady pracy do redukcji zatrudnienia;
2) restrukturyzacja gospodarki – pociągnęła za sobą zmiany organizacyjne i własnościowe w zakładach pracy, likwidację przedsiębiorstw nierentownych – produkujących towary przy wysokich wskaźnikach kosztów produkcji, niepełnowartościowe, materiało- i energochłonne, nie utrzymujące parametrów nowoczesnego produktu;
3) redukcja zatrudnienia socjalnego (tzw. bezrobocia ukrytego) – przedsiębiorstwa poddawane rygorom gospodarki rynkowej i międzynarodowej konkurencji były zmuszone do bardziej racjonalnego zatrudnienia; rośnie zapotrzebowanie na pracowników wysoko wykwalifikowanych, tymczasem podstawę w strukturze zatrudnienia w polskich zakładach stanowią robotnicy;
4) zaniedbanie rozwojowe – dekapitalizacja i tzw. zużycie moralne środków produkcji (przez tzw. zużycie moralne środków produkcji rozumie się sytuację, w której względna wartość tych środków ulega obniżeniu – bez względu na stopień ich fizycznego zużycia – z uwagi na postęp techniczny i pojawienie się środków nowocześniejszych i wydajniejszych, których stosowanie jest bardziej opłacalne), słabość strategicznej polityki gospodarczej w makro- i mikroskali, złe przygotowanie przedsiębiorstw do efektywnego funkcjonowania i utrzymania miejsc pracy w przyszłości;
5) niedorozwój gospodarczy całych regionów kraju – w szczególności województw wschodnich, przy jednoczesnym ukrytym bezrobociu agrarnym; bez pomocy państwa grozi to wysokim i trwałym bezrobociem strukturalnym – zwłaszcza w warunkach „bariery mieszkaniowej”, utrudniającej migrację przestrzenną do regionów, w których łatwiej o pracę;
6) wadliwy sposób ograniczania funduszu płac przedsiębiorstw – (neopopiwek) utrwalający recesję i osłabiający motywację do pracy;
7) fiskalizm, wysokie czynsze, bariera popytu, nadmierna zmienność warunków działania i inne ograniczenia będące przyczyną regresu w sektorze prywatnym;
8) pasywność postaw i zachowań wielu podmiotów gospodarczych – najczęściej niewystarczające przygotowanie merytoryczne i psychologiczne do działania w warunkach gospodarki rynkowej, konkurencji i ryzyka;
9) stan pośrednictwa pracy i zakres luki informacyjnej – zasadnicza zmiana charakteru rynku pracy sprawia, że indywidualne poszukiwanie pracy, w pełni efektywne w warunkach „rynku pracobiorcy”, obecnie w wielu przypadkach nie wystarcza; pomimo utworzenia i wzmocnienia w 1990 r. sieci biur pracy, na wielu lokalnych rynkach pracy są one zbyt słabe i mają za mało ofert pracy. Słabość pośrednictwa biur pracy nie jest wprawdzie przyczyną bezrobocia w sensie kreatywnym, ale w istotny sposób utrudnia jego zmniejszanie;
10) niedostosowanie poziomu i struktury edukacji do potrzeb rynku pracy;
11) niewystarczająca motywacja do legalnej pracy w warunkach niskich płac – rozpowszechnienie pracy „na czarno”, przy równoległym pobieraniu zasiłków dla bezrobotnych (handel uliczny, pokątne usługi itd.) [1].
[1] T. Oleksyn, Bezrobocie w Polsce – przyczyny, perspektywy i przeciwdziałanie, „Polityka Społeczna”, nr 3, MPiPS, Warszwa 1991 r.