Nazwa „liberalizm” pochodzi od łacińskiego określenia wolność (liberalis), którą cieszy się człowiek wolny (liber). Zanim stała się nazwą ideologii politycznej – liberalizmu – posiadała znaczenie apolityczne. W średniowieczu określano nią edukację przygotowującą do studiów wyższych – sztuki wyzwolone – (artes liberales). Współcześnie edukacja szanująca wolność edukowanych nazywana jest edukacją liberalną, w przeciwieństwie do edukacji autorytarnej.
W pełni polityczny sens zyskała nazwa „liberalizm” w deklaracji Napoleona Bonaparte z 1789 roku, który stwierdził, że „idee konserwatywne, opiekuńcze, liberalne odzyskały swoje prawa”, ale uczynił to w intencjach autorytarnych. W politycznych intencjach wolnościowych natomiast przemówili po raz pierwszy j ęzykiem liberalizmu w 1812 roku w Kortezach hiszpańskich parlamentarzyści nazywający się liberales. Pozostając pod wpływem francuskich haseł wolnościowych, sprzeciwiając się profeudalnej rojalistycznej frakcji parlamentarnej (serviles), domagali się ustanowienia świeckiej konstytucji i zagwarantowania wolności prasy. Mimo, że w Kortezach zwyciężyli wówczas zwolennicy absolutyzmu królewskiego, nazwa liberales kojarzona z radykalizmem, republikanizmem i sentymentami rewolucyjnymi utrwalała swoje miejsce w myśli i praktyce politycznej. Po 1820 roku, krążyła po Europie w charakterze zagrożenia dla feudalizmu i monarchizmu .
Liberalizm nawiązuje do nowożytnej angielskiej filozofii politycznej, zwłaszcza do prac Thomasa Hobbesa, Johna Locke’a. Jest ona również polityczną filozofią oświecenia, reprezentowaną i wyłożoną przez Jana Jakuba Rousseau i nieco później przez Immanuela Kanta. Liberalizm reprezentują jednak zwłaszcza pierwsze teorie utylitarne: Jeremiego Benthama i Johna Stuarta Milla, a także Adama Smitha i Thomasa Hilla Greena[1] [2]. W wielu opracowaniach dotyczących źródeł liberalizmu podkreśla się, że elementy tej ideologii można odnaleźć już u epikurejczyków, sofistów czy u stoików. Tym niemniej zalążki myśli liberalnej – jak wspomniano – powstały w wieku XVII. Z jednej strony tworzy się wtedy nowożytna szkoła prawa natury Samuela von
Puffendorfa i Hugo Grocjusza oraz, z drugiej strony, pojawiają się doktryny filozoficzne: Thomasa Hobbesa, Johna Locke’a, które staną się w niedalekiej przyszłości fundamentem myśli liberalnej. Doktryna umowy społecznej, którą proponują wspomniani autorzy, przekłada się na twierdzenie, że jednostki są jedynym źródłem władzy politycznej[3].
Liberalizm ukształtował się w rezultacie zwycięstwa rewolucji burżuazyjnej, w szczególności angielskiej, amerykańskiej i francuskiej. Dając wyraz dążeniom burżuazji do wolności gospodarczej i politycznej, uzasadniał racjonalność kapitalistycznego sposobu produkcji. Głoszona idea wolności, pojmowana również jako wolność konkurencji, opierała na rozwoju wolnego człowieka. Tą również drogą poszukiwano w Europie sposobów stopniowego skapitalizowania pozostałości feudalnych, co szczególnie zaznaczyło się w pierwszej połowie XIX wieku we Francji[4] [5] [6]. Mówiąc najogólniej, u jego źródeł znalazły się potrzeby nowych sił społecznych zainteresowanych rozwojem kapitalizmu – arystokracji, mieszczaństwa, burżuazji. Siły te, przy pomocy ideologii liberalizmu, pragnęły z jednej strony przeciwstawić się przestarzałej już myśli politycznej feudalizmu, z drugiej zaś strony wyrazić własne pragnienia i aspiracje .
Ojczyzną liberalizmu pozostaje bez wątpienia Wielka Brytania, która koncepcjami wigowskich konstytucjonalistów dopatruje się jego zalążków już w antycznych wzorach ustrojowych Anglo – Saksonów, Gotów, a nawet Trojańczyków. Wzory te miał zrekonstruować Locke w swej koncepcji uprawnień naturalnych . Przejęła je Francja, od niej Stany Zjednoczone Ameryki, nadając im wielki rozmach i wielkie ogólnoświatowe znaczenie. Z pewnym opóźnieniem znajdował się dla siebie miejsce liberalizm w innych krajach. W Niemczech, Włoszech, Rosji myśl liberalna była na ogół słaba i mało oryginalna, zaś w Polsce długo nie znajdowała warunków do rozwoju. Po załamaniu się w 1989 roku systemu państw socjalistycznych i dominującej w nich myśli marksistowskiej, liberalizm znalazł się w bardzo wygodnej, równocześnie odpowiedzialnej pozycji głównej ideologii politycznej współczesnego świata[7].
Ideologia liberalizmu, jako zróżnicowana wewnętrznie myśl polityczna, składa się z kilku idei o różnym rodowodzie, pozostającym ze sobą ostatecznie w zmiennych konfiguracjach, określanych zawsze w ostatecznym rozrachunku przez ideę wolności. W modelowym ujęciu są to kolejno idee: indywidualizmu, wolności, społeczeństwa, równości, sprawiedliwości, prawa, kapitalizmu, państwa i zmiany[8].
Idea indywidualizmu w najnowszych interpretacjach liberalizmu, jej spektrum, od indywidualizmu do wspólnotowości (communitarism), sytuuje się częściej bliżej jego centrum niż skrajności. Liberalny model, czy też wzór osobowy człowieka liberalizmu, miałaby ukazywać naukowa antropologia liberalna, ogarniająca wszystkie nauki społeczne. Idea wolności, w świetle najnowszych koncepcji liberalizmu, mieści spektrum od wolności pełnej po jej ograniczenia rygorystycznymi normami. Wolność jest kluczową ideą i jednocześnie wartością liberalizmu. Współcześnie liberałowie podkreślaj ą prymat wolności wśród idei i wartości liberalizmu przez wskazywanie, że jest ona naturalnym stanem człowieka i ludzkości. Stan doskonały pełnej wolności człowieka i ludzkości to stan natury. W stanie społecznym wolność jest już zawsze nienaturalną konstrukcją normatywną polegającą na większych lub mniejszych jej ograniczeniach[9] [10] [11].
—
[1] R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze 1999, s. 40.
[2] B. Kosiba, Liberalizm, [w:] Podstawowe kategorie polityki, pod red. S. Opary, D. Radziszewskiej – Szczepaniak, A. Żukowskiego, Olsztyn 2005, s. 376.
[3] Ibidem, s. 377.
[4] A. Sylwestrzak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 2000, s. 263.
[5] R. Tokarczyk, op. cit., s. 42.
[6] W teorii państwa Locke dał wyraz swym dążeniom wolnościowym; był teoretykiem nowożytnej tolerancji i sformułował zasady państwa konstytucyjnego: podział władz i prawo większości do rządzenia. Zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Warszawa 2002, t.2, s. 98 – 102.
[7] R. Tokarczyk, op. cit., s. 43.
[8] Ibidem, s. 46.
[9] R. Tokarczyk, Elementy składowe myśli politycznej współczesnego liberalizmu, [w:] Ideologia, doktryny i ruch polityczny współczesnego liberalizmu, pod red. E. Olszewskiego, Z. Tymoszuka, Lublin 2004, s. 29.
[10] Kontraktualizm – pogląd głoszący, iż podstawę organizacji społeczeństwa – również władzy politycznej – stanowi porozumienie osób co do wzajemnych praw i obowiązków, zasad życia politycznego, społecznego i ekonomicznego, zagwarantowania praw naturalnych lub zapewnienia bezpieczeństwa. Za: Leksykon politologii, pod red. A. Antoszewskiego, R. Herbuta, Wrocław 1995, s. 170.
[11] R. Tokarczyk, Elementy składowe myśli politycznej współczesnego liberalizmu, [w:] Ideologia, doktryny i ruch polityczny…, s. 30.