Nazwa „szkoła austriacka”, jednego z nurtów neoliberalizmu amerykańskiego, zawdzięcza swoje pochodzenie austriackiemu rodowodowi czołowych jej przedstawicieli, którzy przejściowo lub na stałe osiedlili się w Stanach Zjednoczonych. Początki szkoły wywodzą się z teorii wartości Carla Mengera opartej na tzw. marginalnej użyteczności dóbr[1] [2]. Historia Szkoły Austriackiej rozpoczyna się w piętnastym wieku, gdy naśladowcy Świętego Tomasza z Akwinu, pisali i nauczali na Uniwersytecie w Salamance (w Hiszpanii) poszukując wyjaśnienia pełnego zakresu ludzkiego działania i organizacji społecznej. Ci późni scholastycy obserwowali istnienie praw ekonomicznych, niepodważalnych sił przyczyny i skutku, które działały w dużym stopniu tak jak inne prawa naturalne. Jako moralni teologowie namawiali rządy do przestrzegania etycznych obostrzeń przeciw kradzieży i morderstwu. Spełniali także zasady Ludwiga von Misesa: podstawowym zadaniem ekonomisty jest mówić rządom o tym, czego im nie wolno . Zasługa przekształcenia ekonomicznej szkoły austriackiej w szkołę myśli politycznej przypisywana jest Heykowi, ale na gruncie amerykańskim utrwalił j ą osiadły tam na stałe Ludwig von Mises. Austriak z urodzenia, wieńczył karierę naukową na Uniwersytecie Nowy Jork, gdzie wykształcił kilka pokoleń neoliberałów, m. in. dziełami: Ekonomia krajowa (1940), Działalność ludzka (1949).
Mises urodził się w 1881 roku, w austro – węgierskim Lwowie, jako syn wziętego inżyniera. W wieku 19 lat podjął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, uzyskując doktorat jako 27 – latek. W przyjaznej atmosferze intelektualnej Uniwersytetu Wiedeńskiego, młody Mises studiował w duchu założyciela Szkoły Austriackiej, Carla Mengera. Brał udział w seminarium giganta Szkoły, Eugena von Bohm – Bawerka, który oprócz nauczania był ministrem finansów w Austro – Węgrzech i wprowadzał w życie idee Szkoły, bilansując budżet i ustanawiając standard złota. Po otrzymaniu doktoratu, Mises przystąpił do prac nad The Theory of Money and Credit (1912), swojej pierwszej dłuższej pracy. Publikacja The Theory of Money and Credit przysporzyła 31 – letniemu Misesowi szerokiej na całą Europę renomy. Pierwsza Wojna Światowa przyniosła za sobą atmosferę intelektualną dużo mniej produktywną dla człowieka takiego, jak Mises. Wojna położyła kres parytetowi złota, umocniła banki centralne i zakończyła wiek wolnych rynków[3] [4]. Postrzegany przez pryzmat zwolennika poglądów niemodnych i przestarzałych, nigdy nie otrzymał należnych mu nagród akademickich. Pośród swych innych obowiązków opracowywał analizy ekonomiczne proponowanych działań rządu, a także udało mu się we wczesnych latach 20 ubiegłego wieku niemal własnoręcznie uchronić Austrię przed pójściem w ślady niemieckiej hiperinflacji. Założył również Austriacki Instytut Badania Cyklów Koniunkturalnych (Austrian Institute for Business Cycle Research) i zatrudnił F. A. Hayeka jako pierwszego dyrektora Instytutu, który później został laureatem Nagrody Nobla za pracę na temat misesowskiej teorii cykli handlowych[5].
Ludwig von Mises to bez wątpienia jeden z najbardziej znaczących ekonomistów swojej generacji. Mimo niezwykle długiej działalności naukowej, pozostał – i to nie tylko na obszarze niemieckojęzycznym, lecz także w ostatniej tercji swego życia, kiedy przyciągnął do siebie większe grono uczniów – outsiderem w świecie akademickim. Wcześniej jego najsilniejszy bezpośredni wpływ ograniczał się głównie do prywatnego seminarium wiedeńskiego, którego członkowie, zanim do niego trafili, najczęściej ukończyli już swoje pierwsze fakultety. (…) O ile pod względem wiedzy fachowej Ludwig von Mises przewyższał umiejętnościami większość ówczesnych kierowników katedr, nigdy nie był prawdziwym profesorem akademickim. Gdy w historii myśli, w zakresie nauk społecznych, szukam podobnych mu jednostek, nie znajduj ę ich ani w środowisku profesorskim, ani akademickim, ani nawet u boku Adama Smitha. Misesa należy raczej porównywać z myślicielami takimi jak Wolter czy Monteskiusz, Tocqueville i John Stuart Mill[6] [7] [8].
Nie usatysfakcjonowany pracą w obszarze ekonomii, historii i socjologii, Mises zajął się także rekonstrukcją metodologii, podstawy ekonomii. Ekonomia w coraz większym stopniu poddawała się naporowi instytucjonalizmu, który zaprzecza ekonomii, i pozytywizmu, nie czyniącemu rozróżnień między naukami społecznymi a przyrodniczymi. Odpowiedzią Misesa była „prakseologia,” nauka o ludzkim działaniu, widząca każdy indywidualny podmiot ekonomiczny jako jednostkę posiadającą swoje własne cele i pobudki. Jego głównymi pracami były Epistemological Problems of Economics, oraz późniejsze Ultimate Foundations of Economic Science. Pomimo wcześniejszego oporu, już podczas lat 20 – tych Mises dostrzegł wzrost zainteresowania jego pomysłami w Europie, będąc przy tym jednym z nielicznych, którzy przewidzieli Wielki Kryzys. We wczesnych latach 30 – tych wielu znaczących ekonomistów stało się misesistami, ale po tym, jak Ogólna Teoria (General Theory) Johna Maynarda Keynesa przetoczyła się przez świat akademicki, wielu jego naśladowców przeszło na stronę keynesizmu. Nieugięty, wygnany do Genewy przez Narodowych Socjalistów, Mises napisał swoją monumentalną Nationalokonomie, opublikowaną w 1940 roku, lecz zapomnianą podczas burzy Drugiej Wojny Światowej. Dzieło to zostało później rozszerzone i przetłumaczone na język angielski, jako dziewięciusetstronicowe HumanAction , ukoronowanie jego osiągnięć .
Wybitny uczeń Misesa, Murray Rothbard, pisze o swojej pierwszej lekturze Human Action: „Oto miałem przed sobą system myśli ekonomicznej, o którym niektórzy z nas marzyli, ale nie wierzyli, że kiedykolwiek powstanie: naukę ekonomii, całościową i racjonalną ekonomię, która powinna od dawna istnieć, ale do tej pory nie istniała” (The Essential von Mises)[9]. Tym, co wyróżniało szkołę austriacką spośród innych kierunków ekonomii i co przysporzyło jej sławy na wieki, był fakt, iż jest ona nauką o gospodarczym działaniu, nie zaś nauką o gospodarczej równowadze, czyli niedziałaniu. Szkoła austriacka również posługuje się pojęciami stanu spoczynku i stanu równowagi, bez których myślenie ekonomiczne nie może się obyć, jest jednak całkowicie przekonana o instrumentalnym charakterze tych oraz wszystkich pojęć[10] – twierdził Ludwig von Mises. Siła argumentów Misesa przeciwko socjalizmowi, a właściwie przede wszystkim w obronie kapitalizmu, brała się z jego nowego, oryginalnego, gruntownie przemyślanego systemu ekonomicznego. System ten nawiązywał ściśle do tradycji klasycznej, a przede wszystkim do wcześniejszych przedstawicieli szkoły austriackiej Karla Mengera i Eugena Bohm – Bawerka, ale przezwyciężał słabości poprzedników i stanowił nową spójną całość. Podstawowe kategorie w systemie Misesa to ludzkie działanie i czas. To one decydują o dynamice gospodarki i jej wymiarze humanistycznym[11].
Właśnie w Genewie Mises przekroczył kolejny etap swojego życia: ożenił się z piękną Margit Sereny (do śmierci w 1993 roku przewodniczącą Instytutu Misesa) ostrzegając ją przed ślubem, że chociaż tak dużo będzie pisał o pieniądzach, nigdy nie będzie posiadać większej ich ilości. W 1940 udali się na emigrację do Stanów Zjednoczonych. W czasie wyjątkowego rozrostu rządu federalnego w Stanach Zjednoczonych, w 1944 ostrzegł przed etatyzmem ekonomii mieszanej, w swojej potężnej pracy, Biurokracji. W czasie, kiedy każdy komunistyczny lub socjaldemokratyczny europejski wygnaniec otrzymywał wysokie stanowisko akademickie w Stanach Zjednoczonych, Misesowi odmówiono zatrudnienia. Jednak z pomocą Henry’ego Hazlitta i Laurence’a Fertiga, Misesowi udało się uzyskać stanowisko profesora wizytującego (visitingprofessorship) w Wyższej Szkole Biznesu (Graduate School of Business) na Uniwersytecie Nowojorskim (New York University). Kiedy w 1969 roku, mając 87 lat, odszedł na emeryturę, był najstarszym aktywnym profesorem w Stanach Zjednoczonych. Mógł spojrzeć w przeszłość, na życie pełne nauczania i pisania – 25 książek i ponad 250 artykułów naukowych – osiągnięć na rzecz wolności. Jego studenci, Wilhelm Ropke i Ludwig Erhard popchnęli Niemcy w kierunku wolności i stali się autorami „cudu gospodarczego”. We Włoszech, przyjaciel i naśladowca Misesa, Luigi Einaudi poprowadził, jako prezydent, zwycięską walkę z komunistycznym przewrotem. We Francji jego student, Jacques Rueff – doradca DeGaulle’a – walczył o zdrowy pieniądz i wolne rynki. W Stanach Zjednoczonych Mises zainspirował Murraya N. Rothbarda, głównego specjalistę Instytutu Misesa od spraw akademickich i całą generację młodych nauczycieli. Mises nie dożył odnowy zainteresowania jego ideami, która zaczęła się wraz z Nagrodą Nobla przyznaną Hayekowi, a rozkwitła, gdy założono Instytut Misesa. Jednak, jak powiedziała Margit von Mises, „Instytut Ludwiga von Misesa jest dla mnie spełnionym marzeniem”. Jego prace czyta więcej studentów niż kiedykolwiek od czasu jego śmierci, a coraz więcej ekonomistów, historyków i filozofów podąża przykładem jego i jego idei. Nie może być lepszego pomnika wystawionego na cześć życia wybitnego i szlachetnego człowieka[12].
Ludwig von Mises zmarł 10 października 1973 roku. Jego dzieła zostały wydane w całości po angielsku i przetłumaczone na wiele języków. Kilka jego książek ukazało się po polsku (m.in. Interwencjonizm, Biurokracja, Liberalizm). Human Action została przetłumaczona na większość języków zachodnioeuropejskich oraz m.in. na chiński, japoński i rosyjski. Mises nie był oczywiście Polakiem, ale zasługuje na naszą uwagę w nie mniejszym stopniu niż wielu wybitnych rodaków. Zwłaszcza, że do pewnego stopnia… jednak był Polakiem. Urodził się 29 września 1881 roku we Lwowie. Mówił po niemiecku, polsku, francusku, rozumiał ukraiński. Jak pisze (publikujący również w polskim Stańczyku) Erik Ritter von Kuehnelt – Leddihn w doskonałym artykule The Cultural Background of Ludwig von Mises, „środowisko polskie ukształtowało go we wczesnej młodości w większym stopniu niż korzenie żydowskie”, a walcząc niestrudzenie o przywrócenie odwiecznym prawdom ich należnego miejsca, „miał być może w pamięci słowa polskiego hymnu, który musiał w dzieciństwie często słyszeć: „Jeszcze Polska nie zginęła…”[13].
Jego zasługi dla odnowienia idei liberalizmu klasycznego polegają głównie na ukazaniu braku warunków dla racjonalnego gospodarowania w systemie upaństwowionej gospodarki planowej i nadmiernego interwencjonizmu państwowego. Pogłębiaj ąc refleksj ę nad istotą ludzkich działań, upewnił się w przekonaniu, że jedynie wolny rynek i prywatna własność stanowią właściwy wzór racjonalnego życia gospodarczego, gdyż pozostawiają ludziom wolność zarówno w zakresie wyboru celów, jak i środków niezbędnych dla ich realizacji. Wolność jednostki kończy się tam, gdzie rozpoczyna się sfera nieskrępowanej interwencji państwa niemożliwej do pogodzenia z sensem liberalizmu[14]. Mises zidentyfikował fundamentalną, jak się później okazało, wadę socjalistycznej gospodarki planowej, a mianowicie brak sygnałów rynkowych niezbędnych dla racjonalnej alokacji zasobów. Argumentował, że konsekwencj ą będzie ekonomiczny chaos i polityczna opresja[15]. Mises rozpatrywał poczynania interwencjonistyczne nie tylko z punktu widzenia ich skutków ekonomicznych dla gospodarki, ale także z punktu widzenia skutków politycznych dla demokracji[16]. Jak piszą Hayek i Mises, możliwe są tylko dwie drogi rozwoju gospodarczego: system wolnej konkurencji i system socjalistyczny[17].
[1] R. Tokarczyk, op. cit., s. 68.
[2] Instytut Misesa, Czym jest „Ekonomia Austriacka”, tłum. J. Lewiński, http://www.mises.pl/60/ (stan na 7. VI. 2007)
[3] R. Tokarczyk, op. cit., s. 68.
[4] Podczas wojny wzrosła rola państwa w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym. Państwa zaciągały pożyczki wewnętrzne i zagraniczne. Wiele zakładów pracy poddano kontroli państwa; wprowadzono reglamentację przydziału żywności i innych dóbr. Zob. A. Czubiński, Historia PowszechnaXXwieku, Poznań 2003, s. 122.
[5] Instytut Misesa, Ludwig vonMises, tłum. J. Lewiński, http://www.mises.pl/48/ (stan na 7. VI. 2007)
[6] F. A. von Hayek, Wprowadzenie, [w:] L. von Mises, Wspomnienia wraz z kompletną bibliografią Autora, Warszawa 2007, s. 15 – 16.
[7] „Human Action” Ludwiga von Misesa, tłumaczone jest w chwili obecnej na język polski. Patronat nad wydaniem objął Instytut Misesa we Wrocławiu. Polskie wydanie ukaże się jesienią w 2007 roku. Zob. http://www.ha.mises.pl/pl/informacje/o_projekcie/ (stan na 7. VI. 2007)
[8] Instytut Misesa, Ludwig vonMises, tłum. J. Lewiński, http://www.mises.pl/48/ (stan na 7. VI. 2007)
[9] Instytut Misesa, Czy Mises był Polakiem?, tłum. W. Falkowski, http://www.ha.mises.pl/pl/informacje/ludwig_von_mises/ (stan na 7. VI. 2007)
[10] L. von Mises, Wspomnienia wraz z kompletną…, s. 70.
[11] Instytut Misesa, Czy Mises był Polakiem?, tłum. W. Falkowski, http://www.ha.mises.pl/pl/informacje/ludwig_von_mises/ (stan na 7. VI. 2007)
[12] Instytut Misesa, Ludwig vonMises, tłum. J. Lewiński, http://www.mises.pl/48/ (stan na 7. VI. 2007)
[13] Instytut Misesa, Czy Mises był Polakiem?, tłum. W. Falkowski, http://www.ha.mises.pl/pl/informacje/ludwig_von_mises/ (stan na 7. VI. 2007)
[14] R. Tokarczyk, op. cit., s. 68.
[15] A. Lubowski, Czar starych dobrych recept, „Polityka” nr 27, z 3 lipca 2004, s. 12.
[16] R. Gwiazdowski, Od Genialnego Szkota do Genialnego Austriaka, [w:] L. von Mises, Wspomnienia wraz z kompletną…, s. 31.
[17] W. Kwaśnicki, op. cit., s. 110.