Prakseologia – nauka o sprawnym działaniu, które ustala z punktu widzenia sprawności, najszersze uogólnienia odnoszące się do wszelkich form świadomego i celowego działania. W obrębie prakseologii mieści się teoria podejmowania decyzji; przedstawicielem i pionierem prakseologii jako nauki w Polsce był T. Kotarbiński. Zob. Popularna encyklopedia powszechna, pod red. J. Pieszczachowicza, Kraków 1996, s. 212.
Istnieje szeroko rozpowszechniona opinia, że liberalizm tym różni się od innych ruchów politycznych, że przekłada interesy części społeczeństwa – klasy właścicieli, kapitalistów, przedsiębiorców – ponad interesy innych klas. Jest to pogląd całkowicie mylny. Liberalizm zawsze miał na uwadze dobro całości, a nie żadnej szczególnej grupy. Właśnie to chcieli wyrazić angielscy utylitaryści – co prawda niezbyt udolnie – swym słynnym hasłem „the greatest happiness of the greatest number” (by jak najwięcej ludzi było jak najszczęśliwszymi). Historycznie rzecz biorąc liberalizm był pierwszym ruchem politycznym, który za cel stawiał sobie wspieranie dobrobytu wszystkich, a nie tylko niektórych grup. Liberalizm różni się od socjalizmu, który wedle zapewnień również zabiega o dobro wszystkich, nie celem, do którego dąży, lecz środkami, które wybiera do realizacji[1] [2] [3].
Rozsądne działanie różni się od działania nierozsądnego tym, że jest związane z tymczasowymi wyrzeczeniami. Te ostatnie są jednak wyrzeczeniami tylko pozornie, bo przeważają nad nimi następujące później konsekwencje . Prakseologia opiera się na fundamentalnym aksjomacie, że indywidualne istoty ludzkie działaj ą, to jest, na podstawowym fakcie, że jednostki angażuj ą się w świadome działania, żeby osiągnąć wybrane cele. Ta struktura jest zbudowana na fundamentalnym aksjomacie działania i posiada kilka dodatkowych aksjomatów, takich jak ten, że jednostki się różnią, i że ludzie traktują czas wolny jako wartościowe dobro . Społeczeństwo ludzkie jest związkiem osób mających na celu wspólne działanie. W porównaniu z indywidualnymi działaniami jednostek, zaletą działania wspólnego, opartego o zasadę podziału pracy, jest jego większa wydajność. Jeśli pewna ilość ludzi będzie współpracować zgodnie z zasadą podziału pracy, to wytworzą oni (przy pozostałych warunkach ustalonych) znacząco więcej niż mogliby w sumie wytworzyć działając jako samowystarczalne jednostki.
Ludzka praca sama w sobie nie jest w stanie powiększyć naszego dobrobytu. By przynieść owoce, musi ona przekształcić materiały i zasoby ziemi, które Natura oddała nam do dyspozycji. Ziemia wraz ze wszystkimi tkwiącymi w niej substancjami i siłami oraz ludzka praca stanowią dwa czynniki produkcji, z których celowego współdziałania pochodzą wszystkie towary służące zaspokojeniu naszych zewnętrznych potrzeb. Teraz chcemy rozważyć dwa różne systemy ludzkiego współdziałania opartego na podziale pracy: jeden oparty na prywatnej własności środków produkcji, drugi na własności uspołecznionej. Ten ostatni nazywa się socjalizmem lub komunizmem; ten pierwszy liberalizmem, jak również (odkąd w dziewiętnastym wieku wytworzył on podział pracy obejmujący cały świat) – kapitalizmem. Liberałowie utrzymują, że jedynym realnym systemem ludzkiego współdziałania w społeczeństwie opartym na podziale pracy jest prywatna własność środków produkcji. Twierdzą oni, że socjalizm jako całościowy system, obejmuj ący wszystkie środki produkcji jest nierealny, a zastosowanie socjalistycznych zasad wobec części środków produkcji, mimo że nie jest to oczywiście możliwe, prowadzi do zmniejszenia wydajności pracy, tak że nie wytwarzaj ąc większego bogactwa, wręcz przeciwnie – musi to skutkować j ego pomniejszeniem.
Zatem program liberalizmu, gdyby streścić go w jednym słowie, brzmiałby: własność, tj. prywatne posiadanie środków produkcji (bowiem w odniesieniu do towarów konsumpcyjnych, ich prywatne posiadanie jest sprawą oczywistą i nie kwestionowaną nawet przez socjalistów i komunistów). Wszystkie inne postulaty liberalizmu wynikają z tej jednej, fundamentalnej zasady. Tuż obok słowa „własność” w programie liberalizmu można śmiało umieścić słowa „wolność” oraz „pokój”. Idea wolności tak silnie się w nas zakorzeniła, że przez długi czas nikt nie ośmielał się jej kwestionować. Ludzie zwykli byli zawsze mówić o wolności z największym szacunkiem; dopiero Lenin nazwał ją „burżuazyjnym przesądem”. Mimo, że dziś często się o tym zapomina, szacunek ten był zasługą liberalizmu. Sama nazwa liberalizmu wywodzi się od wolności, a nazwa partii stojącej w opozycji do liberałów (obydwa określenia pojawiły się podczas hiszpańskich walk konstytucyjnych w pierwszych dekadach dziewiętnastego wieku) brzmiała pierwotnie: „serwiliści” . Ci, którzy [4] [5] [6] popierali zniesienie przymusowego poddaństwa na gruncie ogólnych zasad humanitarnych, nie potrafili znaleźć odpowiedzi, gdy słyszeli, że utrzymanie tego systemu było także w interesie zniewolonych. Albowiem przeciwko temu zastrzeżeniu na korzyść niewolnictwa istnieje tylko jeden argument, który może obalić, i rzeczywiście obalił, wszystkie inne – ten mianowicie, że wolna praca jest nieporównywalnie wydajniej sza od pracy niewolniczej.
Liberalna krytyka argumentu na rzecz wojny jest zgoła odmienna od tej, jaką proponują humanitaryści. Wychodzi ona z założenia, że to nie wojna jest matką, lecz pokój jest ojcem wszystkiego. Tym, co umożliwia człowiekowi postęp i odróżnia go od zwierząt, jest społeczne współdziałanie. Tylko i wyłącznie praca jest twórcza: tworzy bogactwo i tym samym kładzie zewnętrzny fundament pod wewnętrzny rozwój człowieka. Wojna tylko niszczy; nie potrafi nic stworzyć. Jak szkodliwa jest wojna dla rozwoju ludzkiej cywilizacji, staje się zupełnie oczywiste, gdy zrozumiemy korzyści wynikające z podziału pracy. Rozwój złożonej sieci międzynarodowych relacji gospodarczych jest wytworem dziewiętnastowiecznego liberalizmu i kapitalizmu. Tylko dzięki nim możliwa stała się rozległa specjalizacja we współczesnej produkcji, przy jej równoczesnym postępie technologicznym[7] [8][9].
Ludzkie działanie to zachowania celowe. Możemy też powiedzieć: działanie to wola zrealizowana i przekształcona w czyn; to dążenie do celu; to rozmyślna reakcja podmiotu na bodźce i uwarunkowania zewnętrzne; to świadome przystosowanie się człowieka do stanu wszechświata, który decyduje o jego życiu. Przedmiotem naszej nauki jest ludzkie działanie, a nie zdarzenia psychologiczne, które prowadzą do działania. Działanie jest czymś realnym. Istotne jest w nim zachowanie się człowieka[10], a nie to, co mówi o planowanych, lecz niezrealizowanych działaniach. Zadaniem prakseologii jest badanie istoty procesu działania i wyjaśnianie tych wszystkich pojęć, które są niezbędne do opisu, oceny i planowania działań oraz do ogólnej teorii działań skutecznych . Działanie trzeba też wyraźnie odróżniać od wykonywania pracy. Działanie to zastosowanie środków potrzebnych do osiągnięcia celu. Jednym z takich środków jest zazwyczaj praca działającego człowieka. Prakseologia nie dzieli ludzi na „aktywnych” i pełnych energii oraz „pasywnych” i bezwolnych. Człowiek energiczny, pracowicie dążący do poprawy swojego losu, działa w nie mniejszym i nie większym stopniu niż osoba ospała, która przyjmuje zdarzenia z obojętnością. Nierobienie niczego i pozostawanie bezczynnym jest również działaniem, ponieważ wpływa na przebieg zdarzeń. Jeśli tylko istnieje możliwość wykazania się jakąś aktywnością, to człowiek działa, nawet jeśli powstrzyma się od jej podjęcia. Ten, kto znosi sytuację, którą mógłby odmienić, działa w nie mniejszym stopniu niż ten, kto podejmuje określone decyzje, by ją odmienić[11] [12].
Jednostka działająca, która reaguje w różnym zakresie na oczekiwania otoczenia społecznego, kieruje się w istocie kilkoma perspektywami racjonalności. Odpowiedzialność społeczna czy transcendentna tzn. wykraczająca poza porządek przyrodzony, odwołuj ą się bowiem do innych reguł racjonalności. Ludzkie działanie jest z konieczności zawsze racjonalne. Ostatecznym celem działania jest zawsze zaspokojenie jakiejś potrzeby działającego. Ze względu na to, że nie da się zastosować własnych sądów wartościujących wobec działań podejmowanych przez innego człowieka, nie ma sensu wydawać sądów na temat celów i aktów woli innych osób. Zazwyczaj działanie nazywane jest irracjonalnym, jeśli za cenę pewnych korzyści „materialnych”, namacalnych zmierza się do realizacji celów „idealnych”, „wyższych”. Taki sens ma na przykład stwierdzenie – wypowiadane czasami z aprobatą, a czasami z dezaprobatą – że człowiek, który poświęca życie, zdrowie lub majątek dla zrealizowania „wyższych” celów, takich jak wierność swojemu wyznaniu, filozofii lub przekonaniom politycznym albo wolności i rozkwitowi swojego narodu, kieruje się motywami irracjonalnymi. Jeśli terminy „racjonalny” i „irracjonalny” mają służyć opisowi środków wybranych do realizacji celów, to wyrażaj ą ocenę przydatności i trafności wyboru określonej metody. Działanie niedostosowane do zamierzonego celu nie doprowadzi do jego realizacji[13].
Twierdzenia prakseologii i ekonomii są ważne dla każdego ludzkiego działania, i to bez względu na jego motywy, przyczyny i cel. Ostateczne sądy wartościujące i cele ludzkiego działania stanowią dane dla wszystkich rodzajów badań naukowych. Działanie wymaga kategorii przyczynowości i zakłada jej istnienie. Działać może tylko ten, kto patrzy na świat w kategoriach przyczyn i skutków. Można więc powiedzieć, że przyczynowość jest kategorią działania. Kategoria środków i celów zakłada istnienie kategorii przyczyny i skutku. Filozoficzne, epistemologiczne i metafizyczne zagadnienia dotyczące przyczynowości i niepełnej indukcji wykraczają poza zakres prakseologii. Musimy po prostu przyjąć, że jeśli człowiek ma działać, to musi znać związki przyczynowe łączące poszczególne zdarzenia, procesy lub stany rzeczy. Człowiek osiąga zamierzone cele tylko dzięki działaniu opartemu na znajomości tych związków. Jedynym dowodem, że prawidłowo odczytaliśmy związki przyczynowe, jest bowiem to, iż działanie, w którym kierowaliśmy się wiedzą o tych związkach, doprowadziło do oczekiwanego rezultatu . Wszelka działalność świadoma składa się z elementarnych aktów sprawczych. Obserwacja i badanie – to odwzorowywanie w myśli rzeczywistości zastanej, obmyślanie – to tworzenie wzorów, które zamierzamy realizować w rzeczywistości przez nas mającej być stworzoną. Aby móc rozwiązać zagadnienie, trzeba się przygotować do tego i to przygotowanie wymaga częstokroć licznych i rozmaitych działań. Istnieją tylko dwie zasady, według których człowiek pojmuje rozumowo rzeczywistość, a mianowicie celowość i przyczynowość. Prakseologia, podobnie jak nauki historyczne zajmujące się ludzkim działaniem, bada celowe działanie człowieka. Jeśli mówi o celach, to ma na uwadze cele, które stawia sobie działający człowiek. Jeśli mówi o znaczeniu, to chodzi tu o znaczenie, które działający człowiek przypisuje swoim działaniom[14] [15] [16].
Błędem jest przedstawiać podejście liberalizmu do państwa stwierdzeniem, że chce on ograniczyć sferę dopuszczalnej działalności państwa, lub że z zasady czuje wstręt do jakiejkolwiek działalności państwa związanej z życiem ekonomicznym. Taka interpretacja w ogóle nie wchodzi w grę. Stanowisko, jakie zajmuje liberalizm w związku z problemem funkcji państwa, jest nieuchronną konsekwencj ą poparcia, jakim darzy prywatną własność środków produkcji, tj. oddawania ich do dyspozycji raczej rządowi niż indywidualnym właścicielom. Tak więc już obrona prywatnej własności środków produkcji prowadzi do bardzo silnego zawężenia funkcji przyznawanych państwu. Socjaliści skłonni są czasem zarzucać liberalizmowi brak konsekwencji. Utrzymują oni, że jest nielogiczne ograniczać aktywność państwa w sferze gospodarki jedynie do ochrony własności. Trudno zrozumieć dlaczego – jeśli państwo nie ma pozostać zupełnie neutralne – jego interwencje miałyby ograniczać się do ochrony praw właścicielskich posiadaczy. Zarzut ten byłby uzasadniony tylko wówczas, gdyby sprzeciw liberalizmu wobec wszelkiego działania rządu w dziedzinie gospodarki, wychodzącego poza ochronę własności prywatnej, wynikał z zasadniczej niechęci do jakiejkolwiek działalności ze strony państwa. Ale tak w żadnym wypadku nie jest. Powodem, dla którego liberalizm sprzeciwia się dalszemu rozszerzeniu sfery aktywności rządowej, jest właśnie to, że doprowadziłoby to w efekcie do zniesienia prywatnej własności środków produkcji. A własność prywatna to dla liberała zasada najwłaściwsza dla organizacji życia ludzkiego w społeczeństwie[17] [18].
Liberalizm jest przeto daleki od negowania konieczności istnienia machiny
państwowej, systemu prawa oraz rządu. Jest grubym nieporozumieniem, kojarzyć go w jakikolwiek sposób z ideą anarchizmu. Dla liberała państwo jest absolutną koniecznością, ponieważ spoczywaj ą na nim najważniejsze zadania: ochrona nie tylko własności prywatnej, lecz także pokoju, bez którego nie można w pełni korzystać z dobrodziejstw własności prywatnej. Nie ma najmniejszego powodu, by sprzeciwiać się zawodowym politykom i zawodowym urzędnikom państwowym, jeśli instytucje państwowe są demokratyczne. Rządy garstki ludzi – a rządzący zawsze są w mniejszości wobec rządzonych, tak jak producenci butów stanowią mniejszość wobec użytkowników butów – zależą od zgody rządzonych, tj. od tego, czy akceptują istniejącą administrację. Mogą oni postrzegać ją tylko jako mniejsze zło, bądź jako zło konieczne, jednak muszą być zdania, że zmiana istniejącej sytuacji byłaby bezcelowa.
Ale kiedy już większość rządzonych dojdzie do przekonania, że konieczna i możliwa jest zmiana formy rządów i zastąpienie starego reżimu i starej kadry na nowe, to dni tych pierwszych są policzone. Większość będzie w stanie swe życzenia wprowadzić siłą, nawet wbrew woli starego reżimu. Na dłuższą metę, żaden rząd nie może utrzymać się przy władzy, nie mając za sobą poparcia opinii publicznej, tj. gdy rządzeni nie mają przekonania, że rząd jest dobry. Siła, do której ucieka się rząd, by zmusić do uległości krnąbrne dusze, może być użyta tylko dopóty, dopóki większość nie stanie murem w opozycji.
Istnieje więc w każdej formie zbiorowości politycznej sposób na uczynienie rządu, przynajmniej w ostateczności, zależnym od woli rządzonych, a mianowicie wojna domowa, rewolucja, powstanie. Ale właśnie takich środków chciałby liberalizm uniknąć. Nie może być mowy o trwałym postępie gospodarczym, jeśli spokojny bieg spraw wciąż przerywany jest przez walki wewnętrzne. Sytuacja polityczna, jaka istniała w Anglii podczas Wojny Róż, pogrążyłaby współczesną Anglię na kilka lat w najgłębszej i najstraszliwszej nędzy. Nigdy nie osiągnęlibyśmy obecnego poziomu rozwoju gospodarczego, gdyby nie znaleziono odpowiedzi na pytanie o to, jak zapobiegać ciągłym wybuchom wojen domowych. Bratobójcza walka, taka jak Rewolucja Francuska 1789 r., przyniosła ciężkie straty na życiu i własności. Nasza współczesna gospodarka nie wytrzymałaby już takich wstrząsów. Społeczność nowoczesnych metropolii musiałaby tak strasznie ucierpieć na rewolucyjny powstaniu, które mogłoby uniemożliwić sprowadzenie żywności i węgla, odciąć dopływ prądu, gazu i wody, że nawet strach, że takie zaburzenia mogą się pojawić, sparaliżowałby życie w mieście .
To tutaj znajduje zastosowanie społeczna funkcja, jaką pełni demokracja. Demokracja jest tą formą ustroju politycznego, która umożliwia dostosowanie rządu do oczekiwań rządzonych bez gwałtownych walk. Jeśli w państwie demokratycznym rządy nie są sprawowane tak, jak chciałaby tego większość, żadna wojna domowa nie jest konieczna, by wprowadzić na urzędy tych, którzy swymi działaniami chcą tę większość
zadowolić. Poprzez wybory i ustalenia parlamentarne zmiana rządu dokonuje się gładko i bez tarć, przemocy i rozlewu krwi. Jako, że ludzkość weszła w wiek demokracji z takimi wyśrubowanymi oczekiwaniami, nic dziwnego, że wkrótce nadeszło rozczarowanie. Szybko odkryto, że demokracje popełniały przynajmniej tyle samo błędów, co monarchie i arystokracje. Porównanie, jakie robili ludzie pomiędzy osobami, postawionymi na czele rządu w demokracjach, z tymi, których do tej pozycji wyniosła absolutna władza cesarzy i królów, w żadnym wypadku nie wypadało na korzyść nowych rządców. Tak więc gdziekolwiek zatriumfowała demokracja, wkrótce w zasadniczej opozycji do niej powstawała doktryna antydemokratyczna. Tylko grupa, która może liczyć na poparcie rządzonych, zdolna jest ustanowić trwały reżim. W dłuższej perspektywie czasowej niemożliwe jest poddanie ludzi wbrew ich woli rządom reżimu, który oni odrzucają. Ktokolwiek usiłuje uczynić to siłą, źle skończy, a walki sprowokowane jego próbą wyrządzą większą krzywdę, niż mógłby kiedykolwiek wyrządzić najgorszy rząd maj ący oparcie w rządzonych. Nie można ludzi uszczęśliwić wbrew ich woli[19] [20] [21].
—
[1] L. von Mises, Liberalizm w tradycji klasycznej, Kraków 2004, s. 21.
[2] Ibidem, s. 23.
[3] M. Rothbard, Prakseologia, metodologia Szkoły Austriackiej, tłum. A. Gruhn i M. Zieliński,
[4] L. von Mises, Liberalizm w tradycji klasycznej…, s. 35.
[5] Ibidem, s. 36 i 37.
[6] Tzn. zwolennicy systemu niewolniczego (łac. servilis), opartego na feudalnej strukturze stanowej.
[7] Ibidem, s. 39.
[8] Ibidem, s. 43 – 46.
[9] T. Kotarbiński, Dzieła wszystkie. Prakseologia cz. I, Wrocław 1999, s. 319.
[10] L. von Mises, Ludzkie działanie, tłum. W. Falkowski, s. 12 i 13
[11] L. von Mises, Ludzkie działanie…, s. 13 i 14,
[12] P. Woroniecki, Gospodarka rynkowa i zasada solidarności, Olsztyn 1999, s. 143.
[13] L. von Mises, Ludzkie działanie…, s. 20 – 22,
[14] Ibidem, s. 23 – 25.
[15] T. Kotarbiński, op. cit., s. 257 – 263.
[16] L. von Mises, Ludzkie działanie…, s. 27 – 30,
[17] L. von Mises, Liberalizm w tradycji klasycznej…, s. 60 i 61.
[18] Ibidem, s. 64.
[19] Ibidem.
[20] Ibidem, s. 65.
[21] Ibidem, s. 66 – 70.