kontynuacja pracy licencjackiej z poprzedniego miesiąca
Samoocena kształtuje się przez całe życie. Za podstawę przyjmuje się rozwój świadomości samego siebie. W różnym wieku naszego życia i na różnym poziomie rozwoju inne treści składają się na samoocenę oraz inne czynniki ją kształtują.
W tym miejscu niniejszego opracowania, wydaje się zasadne, aby dokonać krótkiego przeglądu czynników wpływających na kształtowanie się samooceny.
Wśród tych czynników najogólniej można wyróżnić:
- czynniki typu anatomiczno – fizjologicznego. Zalicza się do nich wygląd zewnętrzny człowieka, jego wzrost, budowę anatomiczną, sprawność fizyczną, typ układu nerwowego, funkcjonowanie organizmu i ewentualne zakłócenia w jego funkcjonowaniu, w związku z posiadanymi wadami, przebytymi operacjami. Na przykład dziecko utykające, o skrzywionym kręgosłupie, odstającymi uszami, itp. może mieć inne pojęcie własnej osoby i inaczej się oceniać na tle grupy rówieśników, niż dziecko o estetycznym wyglądzie, zdrowe i sprawne fizycznie. Dlatego też ludzie zabiegają o estetyczny wygląd i związane z tym dobre samopoczucie.
- czynniki psychospołeczne. Czynniki te związane są z pochodzeniem społecznym, kulturą rodziny, zdobytym doświadczeniem na terenie domu rodzinnego, szkoły, organizacji dziecięco – młodzieżowych.
Niektórzy psychologowie uważają, iż decydujące znaczenie w kształtowaniu samooceny ma doświadczenie życiowe zdobyte w interakcji ze środowiskiem.[1]
Przy czym szczególną rolę przypisuje się sposobowi ustosunkowania się rodziców do dziecka. Inni badacze akcentują grupę czynników wiążących się z własną aktywnością wychowanka, taką jak: analiza dodatnich i ujemnych właściwości swojej osobowości, porównywanie siebie z innymi oraz uświadomienie sobie odnoszonych sukcesów i niepowodzeń.
Najważniejszymi czynnikami kształtującymi samoocenę są:
- Opinie i oceny, jakie jednostka słyszy na swój temat.
- Odnoszone sukcesy i poznawanie uczucia niepowodzenia i rozczarowania.
- Porównywanie siebie z wzorcami osobowymi.
- Wpływ pozycji społecznej i ekonomicznej rodziców.
- Wpływ wykształcenia rodziców i ich popularność w miejscu zamieszkania.[2]
Opinie i oceny, jakie jednostka słyszy na swój temat
Opinie kształtujące oceny społeczne są najważniejszymi czynnikami kształtującymi samoocenę i osobowość.
Pozytywne opinie innych ludzi są nieodzownym warunkiem poczucia własnej wartości i dla większości osób stanowią podstawę równowagi psychicznej i dobrego samopoczucia. Jednak nie jest tak, że zawsze jednostka liczy się z opiniami innych. Oceny wystawiane przez inne osoby mają wpływ na kształtowanie się samooceny jedynie wówczas, gdy oceniana osoba jest przekonana, że stosunek do niej innych osób jest obiektywny.
Natomiast oceny wystawiane przez osoby, które nie cieszą się zaufaniem w przekonaniu ocenianych – nie mają większego wpływu na kształtowanie się samooceny.[3]
Opinie i sądy wpływające na kształtowanie się określonego rodzaju samooceny mogą pochodzić, z co najmniej trzech źródeł:
- od rodziców;
- od rówieśników;
- od nauczycieli;
O tym, jakie jest, dziecko dowiaduje się w pierwszej kolejności od swoich rodziców. Po raz pierwszy jest ono zaakceptowane lub odrzucone w domu rodzinnym. Jeżeli jest akceptowane od najwcześniejszych lat życia, to będzie dążyło do pełnego wyzwolenia swoich uczuć, sympatii, miłości, strachu, bez obawy, że będzie upokorzone.
Jeżeli w pierwszych latach życia dziecka, rodzice w przeważającej większości zajmują wobec niego postawę pozytywną i dzięki temu odczuwa, że jest kochane oraz darzone serdecznością i zaufaniem, dziecko kształtuje u siebie nawyk traktowania siebie jako osoby kochanej, jako kogoś, kto wart jest miłości i zaufania. W swej świadomości dziecko wytwarza dodatni obraz własnej osoby i pozytywną samoocenę. W związku z tym kształtuje się u niego poczucie bezpieczeństwa.
Jeżeli zaś od najmłodszych lat życia dziecko czuje, że nie jest darzone sympatią, uznaniem, itp., wówczas może powstać u niego brak zaufania, wrogość w stosunku do innych, zamknięcie w sobie.
Kiedy dziecko doświadcza negatywnego traktowania ze strony rodziców, czy osób dla niego znaczących, nabiera także negatywnego stosunku do siebie, stan ten powoduje niską samoocenę. W świadomości dziecka powstaje przekonanie, że niewiele jest warte, skoro inni go nie lubią i nie cenią.
Odnoszone sukcesy i poznawanie uczucia niepowodzenia i rozczarowania
Po pomyślnym wykonaniu określonego zadania i przeżyciu towarzyszącego mu odczucia sukcesu, jednostka przeżywa zadowolenie z siebie, które przyczynia się do podwyższenia mniemania o sobie, a tym samym do wzrostu poziomu aspiracji i samooceny.
W przypadku doznanego niepowodzenia, powstaje u jednostki świadomość braków i towarzyszące jej niezadowolenie z własnej osoby.
Jednym z wyznaczników kształtowania się określonego rodzaju samooceny, jest ocena wystawiana przez szkołę, która informuje ucznia, jaką pozycję zajmuje on wśród kolegów klasowych, uświadamiając mu poziom i zakres posiadanej wiedzy.[4]
Zależność osiągnięć szkolnych ucznia od jego samooceny wynika z funkcji, jaką spełnia ten czynnik w aktywności jednostki. Każdy uczeń posiada specyficznie subiektywny system wyobrażeń i sądów o własnej osobie, który „reguluje” jego funkcjonowaniem w środowisku szkolnym.[5]
Większość polskich autorów jest zgodna, co do tego, że istnieje związek samooceny z postępami szkolnymi. Oceny szkolne, będące formalnym wskaźnikiem osiągnięć w nauce, są z reguły dla ucznia źródłem niezwykle intensywnych przeżyć, a także nośnikiem informacji istotnych dla formułowania pojęcia o samym sobie. Można, zatem oczekiwać, że wywierają bardziej lub mniej bezpośredni wpływ na samoocenę, czyli subiektywne sądy wartościujące, dotyczące między innymi własnej osobowości, zdolności, cech fizycznych, itp.[6]
Porównywanie siebie z wzorcami osobowymi
„Przez wzór osobowy, rozumie się zespół pojęć i wyobrażeń dotyczących cech oraz zachowań członków określonego społeczeństwa pełniących odpowiednie role społeczne”[7].
Wzór osobowy, to idealny wzór osobowości, który jednostka pragnie naśladować. Wzory osobowe stymulują proces modelowania się całej osobowości, a w tym także samooceny. Można przyjmować wzory od innych osób, na drodze bezpośrednich z nimi kontaktów i obserwacji ich zachowania oraz za pośrednictwem środków masowego przekazu: filmu, telewizji, prasy, książki, itp.
Jednostka może także samodzielnie stworzyć własny wzór osobowy na drodze pojedynczych cech zapożyczonych od różnych osób.
Wzór osobowy jest swego rodzaju sumą cech zapożyczonych od rodziców, kolegów, nauczycieli, bohaterów literackich, itp.
Wartość wychowawcza przejmowanych przez jednostkę wzorów jest szczególnie znacząca ze względu na to, że posiadają one zabarwienie emocjonalne i stanowią istotną siłę napędową zachowania się i przejęcia systemów dążeń moralnych. Służą jako moralny wzorzec, według którego jednostka świadomie dąży do formowania samej siebie, do oceniania swoich i cudzych zachowań.
Wartość wychowawcza wzorów osobowych jest olbrzymia, gdyż dzięki porównywaniu się z nimi, jednostka poznaje swoje dodatnie i ujemne strony, swoje sukcesy i niepowodzenia.
Człowiek obserwując otaczających go ludzi, rówieśników i przełożonych, ma możliwość ocenienia zarówno innych, jak i siebie.
Wpływ pozycji społecznej i ekonomicznej rodziców
Zdaniem wielu psychologów amerykańskich status społeczno – ekonomiczny rodziców i towarzyszące mu uznanie lub brak, może w znacznym stopniu zdecydować o rodzaju kształtującej się samooceny jednostki.[8]
Dobre warunki materialne w głównej mierze wpływają na kształtowanie się samooceny zawyżonej, natomiast złe warunki materialne wpływają na jej zaniżanie. To właśnie warunki materialne są jednym, lecz nie jedynym czynnikiem determinującym kształtowanie się określonego rodzaju samooceny. Trafne wydaje się też stwierdzenie, że niska stopa życiowa i towarzyszący jej brak społecznego uznania dla rodziny ze strony środowiska, może być czynnikiem sprzyjającym kształtowaniu się ujemnej samooceny.
Wpływ wykształcenia rodziców i ich popularność w miejscu zamieszkania
Poziom aspiracji uczniów, a co za tym idzie – rodzaj samooceny, w dużym stopniu zależy nie tylko od pozycji materialnej rodziców, ale także od poziomu ich wykształcenia i stopnia popularności w środowisku, w którym żyją.[9]
Jeśli, na co dzień dziecko słyszy o sukcesach lub niepowodzeniach swoich rodziców nie pozostaje to bez wpływu na jego samoocenę, jako członka tej rodziny. Jeśli zaś rodzice są niedoceniani lub napiętnowani przez sąsiadów, dziecko może poczuć się nieszczęśliwe. Działa tu prawo identyfikacji z osobami bliskimi.
Reasumując dotychczasowe rozważania, możemy powiedzieć, że wśród cech i właściwości mogących być przedmiotem samooceny, można wyróżnić między innymi cech związane z wyglądem zewnętrznym, uzdolnieniami, umiejętnościami, osiągnięciami, a także właściwościami charakteru, temperamentem.
Właściwości samooceny wiążą się ściśle z wiekiem badanych osób. W miarę rozwoju zmienia się źródło samooceny – w młodszym wieku szkolnym, największą wagę dzieci przywiązują do opinii dorosłych na temat własnej osoby, natomiast w okresie dorastania – do opinii rówieśników, początkowo tej samej, z czasem odmiennej płci.
W zależności od nabytych doświadczeń, może powstać samoocena adekwatna, bądź nieadekwatna, która z kolei może być przyczyną pewnych nieprawidłowości rozwoju.[10]
[1] J. Kozielecki: Psychologiczna teoria samowiedzy, Warszawa 1981, s. 314.
[2] L.Niebrzydowski: O poznaniu i ocenie samego siebie op. cit., s. 147.
[3] Ibidem, s. 146 – 156.
[4] L.Niebrzydowski: O poznaniu i ocenie…, op. cit., s.156 – 162.
[5] W. Sikorki: Poziom samooceny uczniów a ich osiągnięcia w nauce szkolnej. Opieka – Wychowanie – Terapia. 1997, nr 2 s.10.
[6] E. Stanisławiak: Powodzenie w nauce szkolnej a samoocena. „Psychologia Wychowawcza”. 1993, nr 4, s.305.
[7] L.Niebrzydowski: O poznaniu i ocenie…, op. cit., s.164.
[8] Ibidem, s. 165.
[9] Ibidem, s. 180
[10] L. Niebrzydowski: O poznaniu i ocenie samego siebie.. op. cit., s. 180
SAMOOCENA STABILNA