Zarys psychologii rozwoju
- Podział na potrzeby fizjologiczne (wrodzone, odnoszą się do warunków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu) i psychologiczne (nabyte, powstają przez warunkowani emocjonalne, dzięki czemu neutralne bodźce stają się ważne dla funkcjonowania).
- Jedną z podstawowych potrzeb stanowi potrzeba kontaktu emocjonalnego – powstaje w niemowlęctwie na bazie pierwotnych doświadczeń afektywnych doznawanych przez dziecko w kontakcie fizycznym z matką. Z czasem różnicuje się (wychodzi poza kontakt cielesny i osobę matki), w wyniku czego powstaje potrzeba afiliacji (generalna potrzeba kontaktów z innymi ludźmi i aprobaty z ich strony). Brak kontaktu z matką prowadzi do niewykształcenia się potrzeby, zbyt wczesne go pozbawienie prowadzi do jej intensyfikacji i infantylnego charakteru.
- Pokrewną potrzebą jest potrzeba zależności emocjonalnej – powstaje w wyniku pierwotnej zależności niemowlęcia. Podleganie opiece i kierownictwu samo w sobie staje się czymś przyjemnym i pożądanym. Jednocześnie dziecko dąży do samodzielności, co powoduje na przemian doświadczenia przewagi i słabości, które kształtują potrzebę dominacji, przeciwstawną potrzebie zależności. O tym, która będzie dominowała u człowieka, decyduje charakter doznawanych w dzieciństwie ograniczeń. Opiekuńczość, której towarzyszy zaspokojenie potrzeb rodzi zależność, a której towarzyszy niezaspokojenie, rodzi frustracje i dominację.
- Z frustracją, a więc napotykaniem przeszkód w realizacji dążeń, wiąże się potrzeba agresji, czyli potrzeba działania ukierunkowanego na zniszczenie czy uszkodzenie obiektu (rzeczy, osoby, siebie). Działania takie rozładowują frustrację, przez co same w sobie nabierają wartości nagradzającej. Źródłem frustracji jest zwłaszcza niezaspokojenie potrzeby kontaktu i zależności. Różne teorie genezy agresji – że wynika z frustracji, że jest efektem obserwacji modela, że rozładowuje nadmiar energii, że ma podłoże hormonalne.
- Potrzeba bezpieczeństwa, czyli unikania bodźców wywołujących lęk, nabywana przez dziecko w wyniku doświadczeń zagrożenia. Zbyt silna hamuje aktywność, a więc i rozwój. Gra tu rolę raczej nie realne zagrożenie, ale znajdowanie się w sytuacji oczekiwania na zagrożenie („spadniesz”, „przewrócisz się”).
Podstawowe kierunki zmian potrzeb:
- Rozszerzanie się zakresu środków służących realizacji potrzeb. Dotyczy to obiektów gratyfikacyjnych (matka à rodzina à inni ludzie), czynności pozwalających realizować potrzeby (fizyczne, językowe, symboliczne)
- Specjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb, czyli ich różnicowanie. Z czasem sposób dopasowany do charakteru potrzeby, warunków i całokształtu sytuacji. Różnicują się też obiekty, w kontakcie z którymi zaspokajane są poszczególne potrzeby (najpierw w kontaktach z rodzicami, potem z różnymi osobami)
- Indywidualizacja środków realizacji potrzeb – dokonywanie wyboru obiektów i czynności spośród wielu różnych, które umożliwiają zaspokojenie określonej potrzeby; w zależności od gustów czy preferencji dziecka.
- Socjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb, a więc uwzględnianie wymagań społecznych przy wyborze i odrzucenie sposobów nieakceptowanych. Stopniowemu eliminowaniu ulegają te potrzeby, które są społecznie nieakceptowane (à jeden z z ważnych przejawów podporządkowywania się zachowania regulatorom poznawczym)
- Z wiekiem wzrasta również tolerancja na odroczenie zaspokojenia – od natychmiastowego zaspokojenia po gratyfikujący charakter samej zapowiedzi zaspokojenia.
- W toku rozwoju wzrasta aktywność dziecka w toku zaspokajania potrzeb – od zaspokajania potrzeb przez rodziców i domagania się tego od nich po samowystarczalność. Nie da się osiągnąć idealnej samowystarczalności, ale dziecko nie prosi już o pomoc, ale uczestniczy w równoprawnej wymianie społecznej (wzajemność zaspokajania potrzeb z otoczeniem społecznym). Ponadto rozwój od bazowania na doświadczeniach po przewidywanie, planowanie i kierowanie zachowaniem, antycypowanie zagrażających deprywacji i zapobieganie im.
- Ta Antycypacja jest ważnym sygnałem włączania się w mechanizm działania innych regulatorów niż poznawczo-emocjonalne, ponadto pozwala na koordynowanie dążeń związanych z różnymi potrzebami (eliminacja sposobów zaspokajania szkodliwych dla innych potrzeb, rezygnacja z zaspokojenia jednej potrzeby na rzecz zaspokojenia innej w późniejszym czasie, zwykle wyżej położonej w hierarchii, i wreszcie wybieranie i poszukiwanie takich miejsc, sytuacji i form działalności życiowej, które umożliwiają bezkonfliktową realizację wielu różnych potrzeb).
Harmonia dążeń jest nieosiągalna, dziecko przeżywa też konflikty motywacyjne, zwłaszcza w momencie, gdy dziecko wykracza poza mechanizmy popędowo-emocjonalne, a zarazem utrzymuje się zależność od rodziców (wiek szkolny). Ogólnie możemy mieć do czynienia z 3 typami konfliktów: dążenie-dążenie (dwie potrzeby); unikanie-unikanie (dwie deprywacje – powodują silne napięcie, częste mogą prowadzić do poważnych zaburzeń emocjonalnych); dążenie-unikanie (ten sam obiekt zaspokaja potrzebę, ale jednocześnie powoduje też deprywację; pragnienie czynności, lęk przed negatywnymi następstwami – w miarę zbliżania się do obiektu obie tendencje rosną, ale do unikania rośnie szybciej, co powoduje ciągłe unikanie i powracanie do obiektu, a w konsekwencji frustracje). Pamiętać trzeba, ze wiele konfliktów wynika z błędnego rozpoznania sytuacji i przez samowychowanie można te błędy w samowiedzy usunąć.