„Zachowania masowe” – termin zdefiniowany w Słowniku Psychologii jako kolektywne reakcje grupy, w których nie obserwuje się bezpośredniej wzajemnej komunikacji czy wpływu jednostek na całość. Do przykładów takich zachowań zalicza się trendy, zwyczaje, style ubioru, ruchy polityczne itd. Wierzy się, że wpływ społeczny jest przekazywany poprzez systemy komunikacji masowej. Inne określenie to „masowe zarażanie się”.[1]
Zjawisko zachowań zbiorowych badane było przez wielu, głównie amerykańskich, socjologów, jak H. Blumer, R.H. Turner, L.M. Killian, N.J. Smelser. A. Domański prezentuje ewolucję poglądów na ten temat oraz dyskusje i krytykę z jakimi spotykały się prace dotyczące tego zagadnienia. Istotne było wpływ prac klasyków jak G. Le Bon, S. Sighele, G. Tarde, W. McDougall, R. E. Park na współczesnych autorów i na ogólną wiedzę na temat zachowań zbiorowych. Nie można zapominać o tonie zawartym w klasycznych pismach Ortegi y Gasseta. Masa jest tutaj przedstawiana jako krwiożercza, wiecznie głodna bestia, która ciągle się rozwija, pochłaniając i niszcząc wszystko na swojej drodze.[2]
Wśród krytyków tych teorii wymienionych przez A. Domańskiego są W.A. Gamson i C.J. Couch. Ich główne zarzuty dotyczą postulatów o irracjonalności zachowań, deviacji bez uwzględnienia celowości i planowania wystąpień masowych. Skrytykowali oni nadmierne skupienie na afektach, emocjach i spontaniczności, przy pominięciu roli struktury, organizacji i predyspozycji do określonych zachowań. Najczęściej krytyka pochodzi od zwolenników teorii „działania zbiorowego”, którzy podkreślają nowe zastosowania podejść badawczych, takich jak mobilizacja zasobów czy konstruktywizm społeczny, do badania rozruchów, protestów, zbiorowej przemocy czy ruchów społecznych. Zalecają oni zamienić termin „tłum”, obarczony dużym negatywnym ładunkiem emocjonalnym, na „zgromadzenie”.[3]
A. Domański zauważa, że taki krytyczny trend, lub moda naukowa, rzuca cień na całość badań dotyczących zachowań zbiorowych, które dotyczą nie tylko protestów i ruchów społecznych, ale również takich tematów jak: plotki, przemijająca fascynacja, moda, zbiorowe szaleństwo, zbiorowa przemoc, panika, lincz, plądrowanie, zachowanie podczas katastrof czy masowa histeria. Przewaga paradygmatu działań zbiorowych może tłumaczyć niewielką ilość prac na temat masowej histerii w socjologii zachodniej i brak takich prac w Polsce.[4]
Materiały na temat zachowań zbiorowych znajdziemy również w Suplemencie do Encyklopedii Socjologii. W tym podejściu, podstawowymi cechami zachowań zbiorowych są ich tymczasowość i spontaniczność. Są trudne do zaplanowania i systematycznego obserwowania, co nie sprzyja popularności tej tematyki w badaniach socjologicznych. Ich tymczasowość wynika z tego, że są one reakcjami na różne wydarzenia losowe, publiczne wydarzenia wywołujące silne emocje (lincze, akty terrorystyczne, wydarzenia sportowe, itp.) czy katastrofy historyczne (wojny, pucze), przemysłowe oraz naturalne (trzęsienia ziemi, powodzie, w tym również epidemie i rozwój nieuleczalnych chorób).[5]
Podstawowe założenia prac H. Blumera i N.J. Smelsera są tu opisane. H. Blumer proponuje koncepcję komunikacji okrężnej (cyrkularnej) jako wyjaśnienie zjawiska zbiorowych zachowań. W sytuacji niezrozumiałej i nieustrukturyzowanej, ludzie zaczynają komunikować się za pomocą plotek i pogłosek oraz wzmacniają wzajemne reakcje emocjonalne. Może to prowadzić do zachowań panicznych. Jednak takie zachowania są bardziej typowe dla tłumów niż mas. Masa, w porównaniu do tłumu, jest bardziej anonimowa, fizycznie różna. Jaka jest różnica między lękiem a paniką, a także czym różnią się te emocje w wymiarze zbiorowym i indywidualnym?[6]
Co na koniec o zachowaniach zbiorowych powiedzieć mogą nam wyniki badań prowadzonych na przestrzeni ostatnich lat? Czy istnieją jakieś uogólnienia? Jakie są nowe tendencje w zachowaniach zbiorowych, na co zwracają uwagę badacze? To pytania, na które odpowiadają badania socjologów.[7]
[1] J. Szczepański, op. cit., s. 445-447.
[2] A.S. Reber, E.S. Reber, Słownik Psychologii, Wyd. Scholar, Warszawa 2002, s. 908.
[3] A. Domański, Aktualność koncepcji zachowań zbiorowych, „Studia Socjologiczne”, nr 4(2003),s. 27-54.
[4] E. Canetti, Masa i władza, Czytelnik, Warszawa 1996.
[5] A. Domański, op. cit., s.29.
[6] B. Misztal, Hasło: Zachowanie zbiorowe, Encyklopedia socjologii, Suplement, K. Kwaśniewicz (red.), Oficyna Naukowa, Warszawa 2005, s. 410-413.
[7] Ibidem, s. 411.