wyśmienita praca mgr z antropologii kulturowej
Psychologia różnic płciowych i przeprowadzone na jej gruncie tysiące badań, opierają się na stwierdzeniu, iż światy płci różnią się istotnie i mają odmienny program rozwoju. Przy czym nie ma lepszej czy gorszej płci, każda jest inna, ma własny program rozwoju, odmienne czynności. Można zadawać pytanie, skąd pierwotnie powstały te różnice. Istnieją one w świecie przyrody i mają uzasadnienie w odmiennej roli rodzicielskiej. Przebieg ewolucji człowieka również uzasadnia późniejsze zróżnicowanie płci. Dzieje człowieka wskazują na wpływ odmienności ról obu płci, wykonywanych zadań. Tymczasem zauważa się obecnie obyczajowe zanikanie różnic między płciami w rolach społecznych, zawodowych, partnerskich. Mimo iż istnienie pewnych różnic jest niepodważalne, to jednak uzupełniający oraz wymienny charakter odmienności kobiet i mężczyzn jest coraz powszechniej uznawany i wykorzystywany.
Analizując zagadnienie „naturalnych” odmienności psychiki kobiet i mężczyzn, Kazimierz Pospiszyl zwraca uwagę na rolę i znaczenie owych różnic.
Po pierwsze, stwierdza, że istnienie kobiecych i męskich ról w życiu społecznym jest czymś absolutnie koniecznym. Role te stanowią bowiem nie tylko jeden z podstawowych namiarów socjalizacji dziecka, lecz także są głównym motorem stałego doskonalenia się człowieka, na zasadzie wzajemnego ścierania się odmienności.
Po drugie, biologia, czyli natura, wyznacza pewne modele zachowania się, które są zgodne na ogół ze społecznymi stereotypami roli kobiety i mężczyzny.
Wreszcie, wyraża pogląd, iż największym atutem człowieka jako gatunku wśród reszty istot żyjących jest możliwość zmiany natury. Przy czym człowiek może nie tylko przekształcać otaczający go świat zewnętrzny, dzięki swej inteligencji i sile woli, ale także w wyniku wielkiej plastyczności swego zachowania w zasadniczy sposób zmieniać swój świat wewnętrzny. Działalność człowieka – jego doskonalenie się jednostkowe i gatunkowe – przejawia się m.in. zarówno w zmianie „naturalnych” modeli zachowania się związanych z rolą płci, jak i w przemianie stereotypów społecznych dotyczących kobiecości i męskości. Przełamując owe stereotypy, a także pewne „naturalne” skłonności, człowiek poszerza skalę reakcji, rozszerza zakres możliwości wyrażania siebie, staje się przez to lepszy i doskonalszy.
Istnieje ponadto wiele teorii potwierdzających fundamentalność różnic płciowych. „Mężczyźni różnią się od kobiet. Obie płcie są sobie równe jedynie ze względu na wspólną przynależność do tego samego gatunku – Homo sapiens…” . Takimi słowami Anne Moir i David Jessel rozpoczynają swoją pracę „Płeć mózgu”, która opiera się na założeniu, że płcie są od siebie odmienne, ponieważ mózgi kobiet i mężczyzn różnią się od siebie. Mózg, narząd najważniejszy dla ludzkich emocji i działań, jest u płci skonstruowany odmiennie. Przetwarza on informacje w różny sposób, co daje w efekcie odmienne postrzeżenia, preferencje i zachowania. Autorzy wysuwają jednocześnie pocieszającą wizję, iż kobiety i mężczyźni mogą żyć szczęśliwiej, lepiej się rozumieć, bardziej kochać i urządzić świat z lepszym skutkiem, gdy zaakceptują swą odmienność. Będą wówczas mogli budować swoje życie na bliźniaczych, ale odmiennych filarach osobowości obu płci.
Badania nad mózgiem są niezwykle cenne dla określania odmienności płci, ale również uzupełniają koncepcje psychologiczne.
Biologiczna tożsamość kobiet i mężczyzn kształtowana jest już w okresie prenatalnym i, jak się okazuje, zależy nie tylko od dziedziczenia od ojca chromosomu X lub Y. Drugim istotnym czynnikiem jest tzw. sekrecja humoralna (wytwarzanie hormonów). Całkowity, anatomiczny rozwój mężczyzny w życiu płodowym wymaga obecności zarówno androgenów (męskich hormonów płciowych), jak i chromosomu Y, z kolei rozwój kobiety uwarunkowany jest nieobecnością androgenów i obecnością dwóch chromosomów X. Prenatalne hormony wywierają ponadto wpływ na rozwój mózgu. Sprawa jest prostsza w przypadku dziewczynek, gdyż kontynuowany jest rozwój naturalnej podstawy (wyjściowy wzór jest kobiecy). Inaczej jest w przypadku chłopców, płeć męska zależy od obecności hormonów męskich tak, że do zmiany naturalnego kobiecego mózgu na męski potrzebna jest interwencja. Proces zmiany mózgu jest efektem, podobnie jak zmiany fizyczne, interwencji hormonalnej.
Odnosząc się do terminologii stosowanej w psychologicznych badaniach androgynii: osoby androgyniczne posiadają mózg charakteryzujący się właściwościami zarówno męskimi, jak i kobiecymi; natomiast osoby typowe, to kobiety posiadające mózg z wzorem kobiecym i mężczyźni z mózgiem o wzorze męskim; jednostki, u których występuje niezgodność biologiczna mózgu i ciała, to osoby o tzw. skrzyżowanej tożsamości płciowej; z kolei mózg osób niezróżnicowanych nie posiada żadnej identyfikacji płciowej.
Ciekawe mogą okazać się badania dotyczące dziewcząt poddanych wpływowi hormonów męskich w okresie pre-, a także postnatalnym. Androgynizowane z różnych względów, w okresie płodowym dziewczęta charakteryzowały się większą, niż grupa kontrolna, skłonnością do męskich ubiorów i chłopięcych zabawek i jednocześnie wykazywały mniejsze zainteresowanie strojami kobiecymi, zabawkami typowymi dla dziewczynek. Ich tożsamość była podzielona: uważały siebie i były postrzegane przez matki jako typ dziewczyny – urwisa, wyrażały pragnienie kariery zawodowej, choć nie wykluczały możliwości małżeństwa i rodzicielstwa. U dziewcząt i kobiet androgynizowanych postnatalnie ujawniono homoseksualne fantazje i doświadczenia, a jednocześnie nie stwierdzono skłonności agresywnych, takich jakie obserwuje się u mężczyzn. Jakkolwiek wpływ androgenów (hormonów męskich) prenatalnych nie powoduje przyjęcia męskiej tożsamości, to jednak wyniki badań wskazują, iż niektóre preferencje męskie wydają się być inkorporowane w kobiecą tożsamość płciową.
Różnice wynikające z przynależności do określonej płci dotyczą repertuaru zachowań, sposobu ubierania się, ozdabiania, wyglądu zewnętrznego, budowy narządów płciowych, regulacji neurohormonalnej, metabolizmu, jak również zachowań związanych z prokreacją i erotyzmem człowieka. Są to więc różnice obejmujące zarówno budowę somatyczną, jak i psychikę oraz uwarunkowania kulturowe osobników różnych płci.
Kulturowy wzór kobiety i mężczyzny jest tworzony i przekazywany w procesie socjalizacji, jest reprodukowany, i w tym sensie stanowi podstawę tożsamości.
Już od momentu narodzin płeć dziecka odgrywa bardzo istotną rolę w kształtowaniu się stosunków między nim a rodzicami, a to z kolei rzutuje na kształtowanie się jego zdolności do nawiązywania więzi z drugim człowiekiem w dalszym życiu. Bez względu na rodzaj chromosomów, hormonów, narządów płciowych i siły osobowości człowiek podlega presji społecznej. Naciski otoczenia są przy tym z reguły silniejsze niż możliwości jednostki. Niekiedy potrafią w stopniu decydującym wpłynąć na kształtowanie się przeświadczenia o przynależności do świata mężczyzn lub świata kobiet. Dzieje się tak dlatego, że praktycznie żaden człowiek nie może rozwinąć w sobie poczucia płci bez zidentyfikowania siebie jako mężczyzny lub kobiety. A chociaż sam wytwarza na własny użytek modele, czy też schematy męskości i kobiecości, to jednak społeczeństwo znacznie go w tym wspomaga.
Wraz z rozwojem cielesnym kształtuje się i dojrzewa w dziecku struktura psychiczna, a przede wszystkim poczucie własnej tożsamości, poczucie psychicznej przynależności do określonej płci – ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami, zarówno dla jednostki, jak i dla całego społeczeństwa. Przynależność do określonej płci zostaje dziecku narzucona wcześnie, jeszcze zanim potrafi się ono samookreślić. Przy czym płeć dziecka, ustalona po urodzeniu, jest określana na podstawie zewnętrznych narządów płciowych, przy całkowitym pominięciu najważniejszego kryterium – psychicznego poczucia przynależności do określonej płci, które czasami, w toku rozwoju osobniczego, może się okazać niezgodne z biologicznymi wyznacznikami płciowymi.
Według najnowszych określeń, mężczyzna to osoba, którą charakteryzuje zgodność między płcią psychiczną męską a posiadaną budową ciała (męską). Natomiast kobieta jest to osoba, którą charakteryzuje zgodność między płcią psychiczną żeńską a posiadaną budową ciała (żeńską).
Pospiszyl K., Ojciec a rozwój dziecka, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1980.
Pospiszyl K., Psychologia kobiety, PWN, Warszawa 1986.
Pospiszyl K., Tristan i Don Juan, czyli odcienie miłości mężczyzny w kulturze europejskiej, Państwowe Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1986.
