Histeria odnosi się do grupy objawów nerwicowych, takich jak nadmierne emocje, zdenerwowanie, demonstracyjność zachowań, strach lub ból w określonym obszarze ciała. Symptomatologia może obejmować spektakularne ataki histerii z drgawkami, paraliżem, utratą mowy lub wzroku. Termin ten nosi bagaż historycznych teorii i prób wyjaśnień, często pejoratywnie kojarzonych z kobietami i ich seksualnością. W nowoczesnej psychiatrii termin ten został zastąpiony przez „zaburzenia dysocjacyjne, konwersyjne”, chociaż w potocznej mowie nadal jest używany do określenia przesadnych reakcji emocjonalnych.[1]
„Histeria zbiorowa” jest terminem używanym w psychiatrii i psychologii, który wpływa na codzienne dyskursy. Ta terminologia jest jednak rzadko używana w literaturze specjalistycznej.[2] Zjawisko „masowej histerii” lub „histerycznej zarazy” ujawnia się jako niekontrolowane emocjonalne szaleństwo o symptomatologii „histerycznej”, które szybko rozprzestrzenia się wśród członków danej społeczności. Jednostki nie muszą się znać ani utrzymywać bezpośredni kontakt, aby zostać wpływem.[3]
Mechanizm i przyczyny zjawiska masowej histerii są omawiane w opracowaniu J.A. Alcocka w Encyclopedia of Psychology. Reakcją na ogólne poczucie niezadowolenia w społeczności mogą być bezpośrednie działania, takie jak zamieszki, protesty, wandalizm. Jednak gdy źródło dyskomfortu jest nieznane, niejasne lub rozproszone, ludzie mogą przyjmować role „ofiar”. Plotki i podatność na sugestie odgrywają dużą rolę w wybuchach zbiorowej histerii.[4]
Osoby z cechami histrionicznymi są najbardziej podatne na wpływanie przez zbiorową histerię. Często służą jako kluczowi propagatorzy i aktywnie wspierają eskalację zachowań emocjonalnych. Wybuchy masowej histerii są zwykle krótkotrwałe z powodu ich samoregulującego charakteru.[5]
A. Jakubik tłumaczy występowanie histerii zbiorowej poprzez wpływ czynników społeczno-kulturowych. Współczesne przypadki obejmują porażenia, drżenia, przykurcze, znieczulenia, wymioty, itp. Przegląd serwisów informacyjnych nie pozostawia wątpliwości, że zbiorowe ataki histerii wciąż mają miejsce.[6]
L.P. Boss przedstawił kompleksowe opracowanie i analizę przypadków masowej histerii od 1872 do 1993 roku. Opierając się na literaturze anglojęzycznej, opracował aspekty ilościowe i jakościowe epidemii histerii w różnych kulturach, grupach etnicznych i religijnych na całym świecie.[7]
W literaturze anglojęzycznej termin „mass hysteria” jest często zastępowany przez „mass sociogenic illness” (MSI), co można by przetłumaczyć jako „masowe zaburzenie socjogenne”. To zjawisko odnosi się do nagłego rozpowszechniania się objawów chorobowych w pewnej grupie, pomimo braku somatycznych przyczyn. Kiedy dolegliwości jednej osoby są zauważane przez innych i potęgowane przez plotki o użyciu trującej substancji lub gazu, szybko może dojść do sytuacji, w której jest potrzebna interwencja wszystkich dostępnych ambulansów w mieście. Zjawisko to nie odnosi się do osób cierpiących na zaburzenia histeryczne (lub konwersyjne), ale raczej obejmuje osoby, które na co dzień są uważane za zdrowe.[8]
Badacze, traktując masową histerię jako reakcję kulturowo zależną na stres, wskazują na działanie dwóch mechanizmów, które mogą reprezentować dwa oddzielne typy masowej histerii. S. Wessely identyfikuje dwa typy masowego zaburzenia socjogennego (MSI): masową histerię lękową i masową histerię motoryczną. Pierwszy typ charakteryzuje się krótkotrwałym, zazwyczaj jednodniowym, intensywnym poczuciem lęku po postrzeżeniu fałszywego zagrożenia. Drugi typ powstaje w wyniku powolnej akumulacji nierozładowanego napięcia, np. spowodowanego trudną sytuacją społeczną, i objawia się symptomami konwersyjnymi, takimi jak drżenie, skurcze, słabość itp., które mogą utrzymywać się przez tygodnie lub nawet miesiące.[9]
Analizy wskazują na ewolucję i zmienność historyczną obrazu masowej histerii, która wydaje się odzwierciedlać społeczne problemy, zmieniając się w zależności od kontekstu i okoliczności. Wybuchy masowej histerii z XIX wieku i wcześniejszych okresów miały wyraźnie psychomotoryczny i teatralny charakter, będąc reakcjami na długotrwałe napięcie. Typowym przykładem były opętania w klasztorach żeńskich. Czasy współczesne przynoszą nam masowe objawy lękowe w reakcji na niespodziewane bodźce alarmowe, jak plotki o zatrutych pokarmach czy nieznane intensywne zapachy.[10]
Epidemie zaburzeń o charakterze podobnym do histerycznego zdarzają się nie tylko w kulturze zachodniej. A. Jakubik, w kontekście psychiatrii kulturowej (transkulturowej), opisuje różne „egzotyczne” zespoły zaburzeń o charakterze histerycznym, zarówno indywidualne, jak i zbiorowe. Wśród nich warto zwrócić uwagę na zespoły lękowe, takie jak koro występujące w Chinach, Indonezji i Malezji, określane jako stan ostrego lęku przed śmiercią, która ma nastąpić w wyniku wciągnięcia członka do brzucha. Znane są przypadki zbiorowych ataków koro, kiedy duże grupy mężczyzn w panice szukają pomocy u lekarzy i szamanów. Do tego typu zaburzeń można zaliczyć także lęk kajakowy u Eskimosów, a także tanatofobię (śmierć voodoo) u Indian Ameryki Południowej i mieszkańców Afryki Środkowej. Intrygujące są także napadowe reakcje histeryczne, takie jak latah dotykający kobiety na Jawie i charakteryzujący się zachowaniami naśladowczymi, strachem i bezładną ucieczką, czy amok, typowy dla Azji południowo-wschodniej, szczególnie Malajów. Słowo „amok” odnosi się do zawężenia świadomości z nagłym podnieceniem i agresją lub autoagresją.[11]
Również opętanie jest zjawiskiem historycznie i kulturowo uwarunkowanym, definiowanym jako „stan indywidualnego lub zbiorowego transu albo ekstazy, przebiegający ze zwężeniem świadomości i zazwyczaj połączony z czynnościami rytualnymi, zależnymi od rodzaju religii, wierzeń i obyczajów”.[12]
W tych rozważaniach, na pograniczu psychiatrii i kulturoznawstwa, wyraźnie zaznaczają się dwie podstawowe tezy: 1. istnieje specyficzny związek między czynnikami kulturowymi a zaburzeniami psychicznymi, 2. pojęcie normy i patologii psychicznej – pomijając poważne trudności definicyjne – nie może być rozpatrywane bez uwzględnienia relatywizmu kulturowego. Perspektywa międzykulturowa na masową histerię jeszcze wyraźniej pokazuje, jak bardzo treści i sposoby doświadczania lęku są uzależnione od czynników kulturowych.[13]
[1] Por. M. Jarosz, S. Cwynar (red.), Podstawy psychiatrii, PZWL, Warszawa 1978.
[2] A. Jakubik, Histeria: metodologia, teoria, psychopatologia, PZWL, Warszawa 1979.
[3] Klasyfikacja chorób ICD-10: F44 (zaburzenia dysocjacyjne, konwersyjne) – cała gama zaburzeń o charakterze histerycznym a także klasyfikacja DSM IV: 301.5 (osobowość histrioniczna)
[4] J.A. Alcock, Mass Hysteria, (w:) R.J. Corsini (red.) Encyclopedia of Psychology, Vol. 2, New York 1994, s. 373-374.
[5] A. Jakubik, dz. cyt., s. 327-328.
[6] A. Jakubik, dz. cyt., s. 327.
[7] abclocal.go.com/kgo/story?section=nation_world&id=5189765
[8] capitalfm.co.ke/news/newsarticle.asp?newsid=1940&newscategoryid=1
[9] L.P., Boss, Epidemie hysteria: A reviev of the PublishedLiteraturę, “Epidemiological Reviews”, Vol. 19, No.2 (1997), s. 233-242; epirev.oxfordjournals.org/cgi/reprint/19/2/233
[10] R.E. Bartholomhew, S. Wessely, Protean nature of sociogenic illness: From possessed nuns to chemical and biological terrorism fears, British Journal of Psychiatry, (2002) 180, 300-306;
http: //bj p.rcpsych. org/cgi/content/full/180/4/300
[11] A. Jakubik, dz. cyt., por A. Jakubik, Kultura a zaburzenia psychiczne, psychologia.net.pl/artykul.php?level=98
[12] Tamże.
[13] A. Jakubik, Psychiatria kulturowa, (w:) Psychiatria. Tom 3, (red.) S. Dąbrowski, J. Jaroszyński, S. Pużyński, PZWL, Warszawa 1989, s.51-65.