Zdaniem Murray’a, każda ludzka potrzeba charakteryzuje się pięcioma cechami: typowym trendem zachowania zmierzającym do osiągnięcia jakiegoś efektu działania hipotetycznej siły definiującej potrzebę, typowymi schematami zachowania, wzmożeniem wrażliwości i selekcja uwagi, która zmierza bądź do uniknięcia działania jakiegoś bodźca na organizm, bądź do szukania bodźców i obiektów, które rozładują napięcie, uzewnętrznianiem charakterystycznej emocji lub uczucia oraz ujawnianiem zadowolenia, kiedy potrzeba zostaje zaspokojona i niezadowolenia, kiedy to się nie uda.
Poprzez zestawienie podstawowych potrzeb psychicznych Murray dąży do jak najpełniejszego przedstawienia aspektu motywacyjnego osobowości. Po wielu modyfikacjach wyróżnił on 20 potrzeb psychicznych, których krótkie omówienie jest niezbędne w niniejszej pracy.
1. Potrzeba bezpieczeństwa występująca w trzech odmianach:
A) Potrzeba unikania urazu fizycznego.
Człowieka, u którego potrzeba ta dominuje “prześladuje obawa przed bólem fizycznym, wypadkiem (…), chorobą czy nawet śmiercią”. Odczuwa on lęki, obawy, trwogę przed ciemnością, burzą, zwierzętami, agresją innych ludzi i wieloma innymi zjawiskami i sytuacjami. Często lęki i obawy są nieuświadomione do końca, nieokreślone, można je raczej nazwać przeczuciami.
Potrzeba ta wyraża się w wykonaniu tzw. czynności profilaktycznych, dążeniem do zabezpieczenia się, przesadną ostrożnością w momentach planowania czegokolwiek. Wówczas człowiek wycofuje się z potencjalnie niebezpiecznych sytuacji, unika wrogów (często wyimaginowanych), chce być niezauważony. Dużo czasu przeznacza na sen i wypoczynek, unika większych wysiłków.
Potrzeba unikania urazu fizycznego występuje często razem z potrzebami usprawiedliwiania się i unikania konfliktów. Kontrastuje ona z potrzebami wyczynu, dominacji i stowarzyszania.
B) Potrzeba unikania urazu psychicznego ze strony innych.
Człowiekowi ogarniętemu tą potrzebą każda krytyka i nagana sprawia przykrość. Wstrzymuje się on przed wypowiadaniem poglądów, które nie są powszechnie aprobowane. Unika wrogów; za wszelką cenę stara się utrzymać dobre stosunki z innymi ludźmi, robiąc maksymalnie wiele rzeczy tylko po to, “aby uniknąć krytyki, aby nikt o nim nie powiedział, że zachowuje się egoistycznie”.
Potrzeba ta skierowana do wewnątrz “przejawia się w intensywnym przeżywaniu poczucia winy, tłumieniu myśli, wspomnień budzących takie uczucie”. Potrzeba unikania urazu psychicznego łączy się najczęściej z potrzebami żywienia i opiekowania się lub stowarzyszania, zaś w najostrzejsze konflikty popada z potrzebami ekshibicjonizmu, nabywania, dominacji i autonomii.
C) Potrzeba unikania urazu psychicznego we własnych oczach.
Zwana jest ona również potrzebą unikania niższości. Typowe uczucia charakterystyczne dla tej potrzeby to poczucie niższości, niepokój, zakłopotanie, nerwowość, przeżywanie wstydu i upokorzenia po nieudanym działaniu. Człowiek boi się wszelkich sytuacji, w których powinien wykazać się jakimikolwiek zdolnościami czy umiejętnościami. Z tego powodu unika działania w obawie przed niepowodzeniami. Często ucieka w chorobę, i stara się za wszelką cenę zapomnieć o doznaniach z przeszłości. Potrzeba ta łączy się z potrzebami usprawiedliwiania się, ekshibicjonizmu i poniżania się. Konflikty podobne jak w poprzednim przypadku, czyli unikanie urazu psychicznego ze strony innych.
2. Potrzeba poniżania.
Człowiek opanowany tą potrzebą jest zazwyczaj “pokorny, skłonny w niepowodzeniach do obwiniania siebie (…), w walce gotów do poddania się; w obecności ludzi, których uważa za ważniejszych od siebie onieśmielony, zdenerwowany i niespokojny (…) czuje się winien w najrozmaitszych sprawach i wtedy skłonny jest do przepraszania i poddawania się. Jednym słowem jest to jednostka skłonna do poniżania się wciąż pomniejszająca swoje zalety i zasługi; nie mająca nadziei na lepszą przyszłość; rezygnująca ze zmiany tej sytuacji. Jest zdominowana przez inne, bardziej agresywne jednostki, zmuszana przez nie do określonych zachowań i działań.
Potrzeba ta wchodzi w fuzję z potrzebami opieki i oparcia, ekshibicjonizmu, seksualną. Konflikty tworzy najczęściej z potrzebami bezpieczeństwa i stowarzyszania.
3. Potrzeba dokonania.
Potrzeba ta polega w dużej mierze na perfekcjonizmie, czyli robieniu wszystkiego jak najszybciej i jak najlepiej oraz ambicji, żeby pokonywać coraz to nowe trudności, stawiać coraz wyżej poprzeczkę, przyjmować i wygrywać rywalizację. Człowiek taki “spędza wiele czasu na tworzeniu projektów własnej wielkiej kariery. Podnieca go i zagrzewa do działania nadzieja przyszłych wielkich sukcesów”.
Potrzeba ta łączy się z “każdą inną potrzebą, która daje treści mające być przedmiotem wyczynu. Wchodzi w konflikty z potrzebą poniżania się, bezpieczeństwa, zabawy, stowarzyszania, ekshibicjonizmu”.
4. Potrzeba stowarzyszania (przyłączania się).
Człowiek potrzebuje do życia innych ludzi – to stwierdzenie jest rodzajem motta życiowego dla ludzi kierujących się potrzebą stowarzyszania. Starają się oni spędzać maksimum czasu w towarzystwie innych: pracują w grupie, bawią się i smucą, przeżywają cudze troski i radości, łatwo zjednują sobie przyjaciół, bowiem są w stanie dla nich poświęcić swoje plany; zawsze unikają zranienia innych, często przejmują ich punkt widzenia. Są zawsze w towarzystwie pogodni i uprzejmi. Prawdziwym nieszczęściem są dla nich rozstania. W życiu codziennym potrzeba stowarzyszania może być zaspokajana za pomocą takich gestów jak: podawanie ręki, stawanie blisko innej osoby, całowanie, obejmowanie.
Potrzeba ta wchodzi najczęściej w fuzje z potrzebą nabywania, seksualną, opieki i oparcia. W konflikty natomiast – z potrzebą wyczynu, odrzucania, agresywności, dominowania, autonomii.
5. Potrzeba agresywności.
Cechy dominujące jednostki opanowanej potrzebą agresji to: wojowniczość, nieustępliwość, zaczepność, chęć do walki, także fizycznej. Dominujące uczucia takiego człowieka to irytacja, złość, wściekłość, zemsta, zazdrość i nienawiść.
Potrzeba ta wchodzi w fuzje z potrzebą dominacji, seksualną, ekshibicjonizmu, autonomii, w konflikty zaś z potrzebą bezpieczeństwa, poniżania się, uległości.
6. Potrzeba autonomii.
Człowiek posiadający w silnym stopniu potrzebę autonomii nie znosi sytuacji zależności. Sprzeciwia się wtedy ludziom narzucającym mu swoja wolę.Jest zbuntowany i uparty. Nie uznaje autorytetów. Najwyżej ceni sobie wolność i niezależność. “Pragnie zawsze iść własną drogą (…) postępując często niezgodnie z utartymi zwyczajami,(…) nie szanuje przepisów, które w jego mniemaniu ograniczają mu swobodę”. Potrzeba ta, na co dzień wyraża się w zamiłowaniu do przygód, zmian, otwartych przestrzeni czy wyznawaniu oryginalnych i rewolucyjnych teorii lub w przyjęciu postawy kpiarza jako reakcji na próby podporządkowania i zaszufladkowania.
Potrzeba autonomii występuje wraz z potrzebą agresywności, izolacji i zabawy (robię to, na co mam ochotę, nie biorę za to odpowiedzialności). W konflikty wchodzi z potrzebami stowarzyszania i bezpieczeństwa.
7. Potrzeba kompensacji.
Potrzeba ta polega na przezwyciężaniu niepowodzeń, słabości, pokonywaniu trudności przez podejmowanie działań, których celem jest utrzymanie szacunku dla siebie. Zostaje ona wyzwolona przez frustracje wywołane przez różnego typu trudności, jakie spotykają jednostkę. Uczucia powodujące potrzebę kompensacji to wstyd po niepowodzeniu życiowym, ale też zapał, duma, zdecydowanie, upór, ryzykanctwo i zawziętość.
Potrzeba kompensacji wywołuje potrzebę wyczynu, agresywności, autonomii, usprawiedliwiania się i seksualną. W konflikty zaś wchodzi z potrzebami uległości, poniżenia i bezpieczeństwa.
8. Potrzeba poddania się.
Jednostka, która opanowana jest potrzebą poddania się (zwana też potrzebą uległości) jest “zdolna do pozostawania na dalszym planie, jak również do tego, aby z zapałem pracować dla kogoś, kogo podziwia (…) Nie upiera się przy słuszności swego zdania, przyjmując dość łatwo czyjeś sugestie”. Zazwyczaj jest też konformistą i podporządkowuje się osobom w swoim mniemaniu ważniejszym. Uczucia cechujące tę potrzebę to respekt, admiracja, zdumienie, szacunek. Skierowana do wewnątrz potrzeba ta wyraża się jako poświęcenie dla ideału. Wchodzi w fuzje z potrzebą doznawania opieki i oparcia oraz potrzebą poznawczą, w konflikt zaś z potrzebami autonomii, dominacji, agresywności.
9. Potrzeba usprawiedliwiania się.
Człowiek, który odczuwa potrzebę usprawiedliwiania się, dąży tym samym do obrony siebie przed oskarżeniami, krytyką i naganą. Nie przyznaje się do winy, broni swoich poglądów odrzucając argumenty innych. Związane jest to z poczuciem niższości, niepokoju, złości na siebie. Potrzeba usprawiedliwiania prowokuje najczęściej potrzebę bezpieczeństwa, zaś wchodzi w konflikt z potrzebą poniżania się.
10. Potrzeba rządzenia (dominacji).
Jednostka odczuwająca silnie potrzebę rządzenia kocha władzę, lubi kontrolować innych ludzi, jak również swoje myśli i uczucia, uważa swój punkt widzenia za nieomylny – jednym słowem – jest to dowódca z urodzenia: pewny siebie, stanowczy, zdecydowany, autorytarny, zdyscyplinowany wewnętrznie. Potrzebę tę prowokuje uległość innych. Potrzeba rządzenia tworzy fuzje z potrzebą agresywności, wyczynu, ekshibicjonizmu. Konflikty natomiast – z potrzebami uległości oraz doznawania opieki i wsparcia.
11. Potrzeba ekshibicjonizmu.
Jednostka odczuwająca silnie tę potrzebę lubi wystawiać się na pokaz,, skupiać na sobie ogólną uwagę. „Chętnie tez wykonuje przy ludziach to, co mu się zazwyczaj udaje, aby wzbudzić zainteresowanie i podziw, zwłaszcza, jeżeli towarzystwo jest mieszane, a więc jeśli znajdują się w nim również kobiety”. Odczuwaniu tej potrzeby towarzyszy próżność, przekonanie o własnej unikalności.
Potrzeba łączy się z potrzebami wyczynu, zabawy, dominowania i seksualną. Konflikty występują z potrzebami poniżania się i uległości.
12. Potrzeba żywienia i opiekowania się.
Jednostka opanowana tą potrzebą jest zawsze gotowa do niesienia pomocy innym, ofiarowuje im swój czas, siły i uczucia. Jest przyjaźnie nastawiona do świata. Najczęściej potrzeba ta występuje razem z potrzebą stowarzyszania, seksualną; rodzi konflikty z potrzebami odrzucania i agresywności.
13. Potrzeba porządku.
Polega ona przede wszystkim na planowym działaniu, systematyczności w życiu codziennym, punktualności i metodyczności podejmowanych działań. Jednostki, u których ta potrzeba dominuje mówią zwykle zwięźle i jasno, maja wstręt do bałaganu i braku czystości. Człowiek taki “stara się swoje życie urządzać tak, aby wypełnić przyjęte przez siebie obowiązki bez wywoływania zbytecznych konfliktów i nieporozumień”.
Potrzeba porządku łączy się z potrzebami wyczynu oraz unikania urazów. Konflikty występują z potrzebami agresywności i odrzucania.
14. Potrzeba zabawy.
Potrzebę tę najlepiej charakteryzuje hasło: “szukanie radości dla samej radości”. Człowiek odczuwający silnie tę potrzebę nawet w pracy myśli o byłych przyjemnościach i planuje sobie przyszłe rozrywki. Większość czasu w życiu spędza na prywatkach, w kinie lub teatrze. Przebywa często i chętnie w towarzystwie ludzi wesołych, beztroskich, często lekkomyślnych, sam takim pozostając. Często powodem tej potrzeby jest ucieczka od rzeczywistości. Potrzeba ta wchodzi w fuzje z potrzebami stowarzyszania się, seksualną i dominacji, w konflikty zaś z potrzebami poniżania się, agresywności i izolacji.
15. Potrzeba izolacji.
Jednostka postępująca zgodnie ze schematami reagowania charakterystycznymi dla tej potrzeby unika osób, które uważa za nieatrakcyjne i nie lubiane, jak również stojące niżej w hierarchiach wszelkiego typu. W kontaktach stara się nie dopuścić do poufałości, chce odróżniać się od pozostałych. Cechuje ją oziębłość, znudzenie i odraza.
Potrzeba ta może występować razem z potrzebami autonomii, bezpieczeństwa i agresywności. Konflikty powstają z potrzebami doznawania opieki i wsparcia oraz ekshibicjonizmu.
16. Potrzeba wrażeń zmysłowych.
Potrzeba ta objawia się w czerpaniu przyjemnych doznań dochodzących z różnych organów zmysłowych. Jednostkę opanowaną tą potrzebą cechuje wrażliwość i dobry smak estetyczny, “woli sztukę niż naukę, (…) lubi piękne dekoracje, powieść czy poemat mogą przejąć go głęboko swoim pięknem, może się nimi wzruszyć tak, jak rzeczywistymi przeżyciami”. Potrzeba ta łączy się zwykle z potrzebami: seksualną i ekshibicjonizmu, zaś przeciwstawna jest potrzebom izolacji i odrzucenia.
17. Potrzeba seksualna.
Potrzeba ta objawia się w dążeniu realizacji marzeń seksualnych, czyli do wszelkiego typu kontaktów erotycznych i seksualnych. Najczęściej łączy się z potrzebami stowarzyszania, agresywności i ekshibicjonizmu. W konflikty popada z potrzebami odrzucenia i autonomii.
18. Potrzeba ratunku (doznawania opieki i oparcia).
Potrzebę tę odczuwają najczęściej osoby bezradne, osamotnione, poddające się zwątpieniu i rozpaczy. Polega ona na szukaniu rady i towarzystwa osób starszych i bardziej doświadczonych, jednym słowem takich, na których wsparcie, zrozumienie i życzliwość można liczyć. Na ogół jednostki potrzebujące “ratunku” przyznają się do swoich trosk i niepowodzeń życiowych. “Za każdym razem, kiedy mają coś zrobić na własną odpowiedzialność, bez zasięgnięcia czyjejś rady, odczuwają jakieś niejasne wrażenie grożącego niebezpieczeństwa”. W fuzje wchodzi z potrzebą żywienia i opiekowania się, bezpieczeństwa i stowarzyszania, w konflikty – z potrzeba izolacji i odrzucenia.
19. Potrzeba rozumienia.
Jednostka działająca zgodnie z tą potrzebą myśli logicznie i zwięźle, kieruje się w życiu rozumem, lubi uczyć się i pouczać innych. Jest dociekliwy, dużą wagę przywiązuje do słów i pojęć. “Rozmyślanie nad rozmaitymi sprawami, dociekanie ich najdalszych i najbardziej ogólnych przyczyn jest właściwym żywiołem jego myśli. Sam uważa, że ma zacięcie filozoficzne”. Potrzeba ta wchodzi w fuzje z potrzebami porządku, dokonania i dominacji, w konflikty zaś z potrzebami wrażeń zmysłowych i poniżenia.
20. Potrzeba twórczości.
Oprócz uprawiania z upodobaniem “twórczości” w ścisłym tego słowa znaczeniu jednostka ogarnięta tą potrzebą wykazuje się pomysłowością, szybko się uczy, intuicyjnie przystosowuje się do nowych warunków. Potrzeba ta najczęściej wchodzi w fuzje z potrzebami wyczynu i ekshibicjonizmu. Konflikty tworzy z potrzebami poniżania się i odrzucenia.
Oprócz omówionych potrzeb Murray wyróżnia również potrzebę poznawczą (rozumianą jako popęd ciekawości lub pragnienie, by przyjść i zbadać), potrzebę informowania oraz potrzebę nabywania i zatrzymywania.
3.4 Mechanizmy obronne.
“Mechanizmy obronne to wyuczone we wczesnym dzieciństwie cechy osobowości wykształcone na skutek jednoczesnego działania jakichś dwóch silnych nacisków, np. wstydu i lęku z jednej strony, a agresywności i ekshibicjonizmu z drugiej. Sensem istnienia mechanizmu obronnego jest jednoczesna “obrona” przed lękiem, wstydem, poczuciem winy, niskiej samooceny i zaspokojenie potrzeby ich ujawnienia. Ich działanie przejawia się w nieświadomym tamowaniu, przemieszczaniu i zniekształcaniu schematów i tendencji reagowania oraz przyjmowaniu za swoje zachowań osób znaczących w grupie społecznej, do której należy dana jednostka”.
Tłumienie.
Jest to jeden z najczęstszych mechanizmów obronnych. Stłumione mogą być: instynkty, resztki dawnych konfliktów, uczucia, fantazje, itd.
Identyfikacja.
Mechanizm ten polega na nieświadomym przypisywaniu sobie cudzych cech. W przypadku identyfikacji jednostka zachowuje się w określony sposób nie, dlatego, że takie zachowanie samo przez się daje jej zadowolenie, lecz raczej, dlatego, że stawia ją w satysfakcjonującej – ze względu na samoocenę – relacji w stosunku do osoby lub osób, z którymi się identyfikuje. Identyfikacja różni się od ulegania tym, że dana jednostka rzeczywiście zaczyna wierzyć w opinie i wartości, które przyjmuje.
Projekcja.
Jest w pewnym sensie odwrotnością identyfikacji i polega na przypisywaniu tłumionych popędów i pragnień innej osobie.
Racjonalizacja.
Mechanizm ten polega na wynajdywaniu „teorii” uzasadniających określone zachowanie, czasem zupełnie nielogicznych, bardzo pokrętnych treściowo. Rezultatem racjonalizacji jest “nieświadome przekształcenie przez daną jednostkę jej własnych uczuć, pragnień i motywów, które są dla niej nie do przyjęcia, na takie, które może ona świadomie zaaprobować i tolerować”.
Warto zauważyć, że często mechanizm racjonalizacji wykorzystywany jest w reklamie, gdzie racjonalizacja często graniczy z manipulacją.
Regresja.
Jest to mechanizm obronny polegający na nieświadomym przeniesieniu się osobowości we wcześniejsze stadium rozwoju psychicznego, nawrót do wcześniej wyuczonych sposobów zachowania. Jest to zjawisko często wykorzystywane jako chwyt reklamowy.
Fiksacja.
Jest to mechanizm obronny ściśle związany z regresją. Polega na obronie przed lękiem poprzez powtarzanie wyuczonych reakcji przystosowania.
Izolacja.
Mechanizm trudny do interpretacji, ale niezmiernie ważny. Działa on przez „odłączenie” niepożądanych czy niebezpiecznych uczuć od percepcji, wspomnień, myśli.
Obok racjonalizacji jest to mechanizm najczęściej występujący w reklamie.
Reakcja przestawienia znaków.
W tym mechanizmie obronnym tłumiony popęd zmienia się we własne przeciwieństwo. Jeśli z jakichś względów uzewnętrznienie naszych pozytywnych lub negatywnych uczuć wobec innych okazuje się niemożliwe, tłumienie może przybrać postać wzmocnienia uczucia przeciwnego (np. przesadnie przyjaznego zachowania wobec nie cierpianego zwierzchnika).
Zaprzeczenie.
Mechanizm obronny zaprzeczenia polega na całkowitej odmowie uznania faktów, które kolidują z wyobrażeniami o rzeczywistości, nieuznawaniu tego, co nie jest po naszej myśli. Najczęściej jest to obrona przed realnym lub urojonym niebezpieczeństwem.
Unieważnienie.
Działanie tego mechanizmu obronnego polega na odcinaniu możliwości uświadomienia sobie przykrych treści różnego pochodzenia.