Zgodnie z przepisami ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, emerytura z I filaru dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. jest równowartością kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy jej obliczenia przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi, w którym ubezpieczony przechodzi na emeryturę (kobieta 60 lat, mężczyzna 65 lat życia). Średnie dalsze trwanie życia wyrażone jest w latach i miesiącach.
Podstawę wyliczenia emerytury stanowić będzie zrewaloryzowana suma składek na ubezpieczenie emerytalne, zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego, w terminie do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługiwać będzie wypłata emerytury oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego.
Wiek ubezpieczonego w momencie przejścia na emeryturę ustala się w ukończonych latach i miesiącach. Średnie dalsze trwanie życia, ustalone wspólnie dla kobiet i mężczyzn (62 lata), określa się w miesiącach i ustaleń tych dokonuje na podstawie tablic zawartych w komunikacie Prezesa GUS, publikowanym w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” corocznie do 31 marca. Tablice te stanowią podstawę przyznawania emerytur i rent na wnioski zgłoszone od 1 kwietnia do 31 marca następnego roku kalendarzowego.
Na ustalenie kapitału początkowego ZUS na wyznaczony termin do końca 2003 r. (5 lat od wejścia w życie ustawy). Każdy ubezpieczony urodzony po dniu 31 grudnia 1948 r. będzie miał policzoną wartość emerytury, jaką dostałby, gdyby w momencie wprowadzania reformy miał w pełni nabyte uprawnienia.
Kapitał początkowy ustalany jest dla każdego ubezpieczonego urodzonego po 31 grudnia 1948 r., który opłacał składkę na ubezpieczenie społeczne bądź składkę tę za ubezpieczonego opłacał płatnik składek. Kapitał początkowy ustalany jest także dla tych spośród ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r., którzy zachowują możliwość skorzystania z przyznania emerytury na zasadach podobnych do dotychczasowych.
Ustawa daje możliwość ustalenia kapitału początkowego także osobom, które były ubezpieczone przed dniem 1 stycznia 1999 r., mając już ustalone prawo do emerytury lub renty. Oznacza to, że kapitał początkowy oblicza się np. emerytowi wojskowemu, urodzonemu po dniu 31 grudnia 1948 r., bez względu na to, czy pobiera czy też nie pobiera świadczenia, jeżeli przed 1 stycznia 1999 r. opłacał składkę na ubezpieczenie społeczne lub składkę tę opłacał za niego płatnik składek.
Zwrócę tu uwagę, że sędziowie i prokuratorzy nie podlegali ubezpieczeniu społecznemu po 1 stycznia 1998 r. i nadal nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu. W związku z tym, nie ustala się kapitału początkowego z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne za okres do 31 grudnia 1997 r. sędziom i prokuratorom, urodzonym nawet po 31 grudnia 1948 r.
Jeśli jednak wystąpią okoliczności określone w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, tj. zrzeczenie się sędziego stanowiska sędziego lub utrata prawa do uposażenia w stanie spoczynku – kapitał początkowy powinien zostać ustalony na zasadach przewidzianych dla ogółu ubezpieczonych. Analogiczne uregulowania zawarte są w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze.
W wymienionych przypadkach jednostki organizacyjne wymiaru sprawiedliwości przekazują składki na ubezpieczenie społeczne za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 1998 r. i na ubezpieczenia emerytalne i rentowe poczynając od dnia 1 stycznia 1999 r. Kapitał początkowy należy natomiast ustalić sędziemu lub prokuratorowi, który podlegał ubezpieczeniu społecznemu do 31 grudnia 1998 r., np. z tytułu równoczesnego zatrudnienia na podstawie umowy o pracę i nadal z tego tytułu podlega ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu.
Ustalanie kapitału początkowego
Wartość kapitału początkowego ustala się w każdym przypadku na dzień 1 stycznia 1999 roku. O zasadach ustalania podstawy wymiaru kapitału początkowego decydować będą te same zasady, które decydują o ustaleniu podstawy wymiaru emerytury lub renty. Wynika z tego, że podstawę wymiaru kapitału początkowego stanowić będzie przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne z kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych z okresu od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 r.
Dopuszcza się możliwość ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego z przeciętnej podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne z 20 najkorzystniejszych lat kalendarzowych, wybranych z całego okresu aktywności zawodowej (podlegania ubezpieczeniu), jednakże okres ten musi przypadać przed dniem 1 stycznia 1999 r.
Osobom młodym, nie legitymującym się 10-letnim okresem ubezpieczenia, kapitał początkowy oblicza się z faktycznego okresu podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Kapitał początkowy ustala się osobom, których okresy składkowy i nie składkowy wynoszą co najmniej 6 miesięcy i 1 dzień.
Osoby, które w dniu wejścia w życie ustawy, a więc w dniu 1 stycznia 1999 r., mają ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, mogą wnioskować o przyjęcie do ustalenia kapitału początkowego podstawy wymiaru tej renty, jednak bez uwzględnienia kolejnych waloryzacji tej podstawy. Osoby te będą mogły wskazać również podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne, tak samo jak osoby nie mające ustalonego prawa do renty, jeżeli będzie to dla nich korzystniejsze.
Ustalanie części socjalnej kapitału początkowego
Część socjalną kapitału początkowego ustala się przy uwzględnieniu kwoty bazowej, wynoszącej 100% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia z II kwartału 1998 roku, tj. 1220,89 zł. Od tej kwoty zostanie obliczona tzw. część socjalna świadczenia (24% kwoty bazowej), która następnie zostanie pomnożona przez współczynnik p – proporcjonalny do wieku i stażu ubezpieczeniowego (okresów składkowych i nie składkowych) ubezpieczonego osiągniętych do dnia 31 grudnia 1998 roku.
Do ustalenia części socjalnej świadczenia stosuje się wzór, według którego oblicza się współczynnik proporcjonalny do wieku oraz stażu ubezpieczeniowego:
gdzie:
p – współczynnik; nie może być wyższy od 100%, jest zaokrąglany do setnych części procentu,
wiek ubezpieczonego – oznacza wiek w dniu 31.12.1998 roku, określony w pełnych latach, jeżeli jednak w dniu 31.12.1998 roku ubezpieczony miał więcej niż 6 miesięcy ponad wiek ustalony w latach, przyjmuje się pełne lata po zaokrągleniu w górę,
wiek emerytalny – oznacza 60 – dla kobiet i 65 – dla mężczyzn,
staż ubezpieczeniowy – oznacza udowodniony w dniu 31.12.1998 roku okres składkowy i nie składkowy, w pełnych latach, jeżeli jednak w dniu 31.12.1998 roku ubezpieczony ma więcej niż 6 miesięcy stażu ponad pełne lata, staż ten zaokrągla się w górę,
wymagany staż – oznacza 20 – dla kobiet i 25 – dla mężczyzn,
18 – współczynnik wieku, określający rozpoczęcie aktywności zawodowej – wartość współczynnika dla ubezpieczonego, mającego w dniu objęcia ubezpieczeniem po raz pierwszy ukończone 18 lat w zależności od płci, wieku ubezpieczonego oraz stażu ubezpieczeniowego osiągniętego do 31 grudnia 1998 roku przedstawiony jest w tabeli, stanowiącej załącznik do ustawy.
Jeżeli ubezpieczony w momencie objęcia ubezpieczeniem po raz pierwszy nie miał ukończonych 18 lat – w omawianym wzorze liczbę 18 zastępuje faktycznym wiekiem (np. 16 lub 17 lat), w którym powstał obowiązek ubezpieczenia.
Przykład wyliczenia kapitału początkowego
Ubezpieczona w wieku 40 lat.
Staż pracy na 31 grudnia 1998 roku:
– okres składkowy 15 lat i 8 miesięcy,
– okres nie składkowy 4 lata i 2 miesiące.
Wskaźnik wynagrodzenia 110%.
Część socjalna świadczenia:
Obliczenie emerytury na 1 stycznia 1999 roku:
- podstawa wymiaru emerytury x kwota bazowa w dniu 1.01.1999 roku, czyli:
110% x 1220,89 zł = 1342,98 zł
- część socjalna emerytury:
24% x 1220,89 zł = 293,01 zł
293,01 zł x 72,37% = 212,05 zł
- okres składkowy:
188/12 x 1,3% x 1342,98 zł = 20,37% x 1342,98 zł = 273,57 zł
- okres nie składkowy:
50/12 x 0,7% x 1342,98 zł = 2,92% x 1342,98 zł = 39,22 zł
Emerytura na 1 stycznia 1999 r. wynosi:
212,05 zł + 273,57 zł + 39,22 zł = 524,84 zł
Kapitał początkowy wynosi:
209 miesięcy x 524,84 zł = 109 691,56 zł
Ubezpieczeni oraz płatnicy składek zobowiązani są do przekazywania Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, w terminie i trybie ustalonym przez organ rentowy, dokumentacji umożliwiającej wyliczenie kapitału początkowego.
31 sierpnia 2000 r. w Dzienniku Ustaw nr 72 pod pozycją 846 ukazało się rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 sierpnia 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad współpracy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z ubezpieczonymi i płatnikami składek w zakresie ustalania kapitału początkowego.
Rozporządzenie to określa zasady współpracy pomiędzy ZUS, ubezpieczonymi i płatnikami w zakresie ustalania kapitału początkowego dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy przed dniem 1 stycznia 1999 r. opłacali składki na ubezpieczenie społeczne lub składki te opłacane były przez płatników składek.
Zgodnie z zasadami określonymi w ww. rozporządzeniu, płatnik składek otrzyma z organu rentowego – jednostki organizacyjnej ZUS, właściwej ze względu na siedzibę płatnika – wezwanie o nadesłanie skompletowanej dokumentacji w celu ustalenia kapitału początkowego dla osób, za które płatnik ten przekazuje do ZUS imienne raporty miesięczne. Wezwanie otrzyma też płatnik składek opłacający składki na własne ubezpieczenie.
Powyższa zasada nie ma zastosowania do płatnika składek:
- będącego zleceniodawcą,
- będącego osobą fizyczną zatrudniającą pracowników, nie wypłacającą świadczeń z ubezpieczenia chorobowego,
- opłacającego składkę za osoby współpracujące.
W wezwaniu o przekazanie dokumentacji ubezpieczonych do ustalenia kapitału początkowego organ rentowy określi termin oraz harmonogram zgłaszania dokumentacji kierując się przy ustalaniu terminu liczbą osób, dla których ustalany będzie kapitał początkowy.
Dokumentacja do ustalenia kapitału początkowego powinna zawierać:
- wniosek o ustalenie kapitału początkowego (na formularzu ZUS), •kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nie składkowych przebytych do 31 grudnia 1998 r.,
- zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniach albo legitymacja ubezpieczeniowa zawierająca wpisy o zatrudnieniu i wynagrodzeniu lub numer NKP w przypadku osób, które indywidualnie opłacały składkę na ubezpieczenie społeczne,
- świadectwa pracy, zaświadczenia oraz inne dowody potwierdzające okresy składkowe i nie składkowe.
Płatnik przekazujący dokumentację podaje swoje dane identyfikacyjne (NIP, REGON, PESEL) oraz sporządza listę ubezpieczonych, dla których skompletował dokumentację. Lista powinna zawierać podstawowe dane identyfikacyjne ubezpieczonego, tj. nazwisko i imię, datę urodzenia, numer PESEL lub inny identyfikator (NIP, seria i numer dowodu tożsamości lub paszportu). Jeżeli z danej grupy ubezpieczonych dla niektórych osób nie została skompletowana dokumentacja – płatnik podaje nazwisko i imię ubezpieczonego, jego datę urodzenia, numer PESEL lub inny identyfikator oraz przyczynę uniemożliwiającą skompletowanie dokumentacji, np.: ubezpieczony zmarł, stosunek pracy został rozwiązany, dokumentacja została już wydana.
Przeliczenie kapitału początkowego
Kapitał początkowy podlega przeliczeniu w razie ujawnienia nowych okoliczności, nieznanych organowi rentowemu przed wydaniem decyzji. Okolicznością taką może być np. dostarczenie nowego dowodu umożliwiającego zwiększenie stażu pracy lub przedłożenie wynagrodzenia (dochodu), stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z 20 lat kalendarzowych, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed dniem 1 stycznia 1999 r., zamiast z okresu 10 kolejnych lat kalendarzowych, przypadających w okresie od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 r.
Jak już wspomniałam, dla ogółu ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. wartość kapitału początkowego ustala się na dzień 1 stycznia 1999 r., a więc z uwzględnieniem zarówno okresu składkowego i nie składkowego, przebytego do tego dnia, jak również wynagrodzeń (dochodów) stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne osiągniętych przed tym dniem.
Powołane przepisy przewidują jednak pewien wyjątek. Ubezpieczeni, urodzeni po 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu wejścia w życie ustawy legitymowali się okresem składkowym i nie składkowym wynoszącym 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat (a w niektórych przypadkach 10 lat) pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze mogą uzyskać nową emeryturę w wieku niższym niż 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, na podstawie przepisów dotychczasowych, określających ten wiek.
W celu wyrównania poziomu emerytury ustalonej według nowego wymiaru, kapitał początkowy dla tej grupy ubezpieczonych przelicza się, dodając do okresów składkowych osiągniętych do dnia 31 grudnia 1998 r. okres równy różnicy pomiędzy wiekiem emerytalnym ogólnie obowiązującym, czyli 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, a faktycznym wiekiem przejścia na emeryturę.