kontynuujemy pracę mgr z zeszłego miesiąca
W Wielkiej Brytanii pierwszy system emerytalny powstał w roku 1908. Stało się to pod silnym naciskiem związków zawodowych. Dotychczasowe zabezpieczenia dotyczyły głównie chorób, a bardzo rzadko zapewniało skromne emerytury.
Wielka Brytania jako jedyny kraj europejski poradziła sobie z problemem związanym ze wzrostem wydatków publicznych na emerytury i podnoszeniem składki. Miała jednak ułatwione zadanie, ponieważ złożyły się na to łagodny przebieg procesów demograficznych, rozwój mieszanego zabezpieczenia społecznego, oraz stopniowe reformy systemu emerytalnego, które były wdrażane przez wiele lat. Jednak utrzymanie kontroli nad wydatkami niosło za sobą pewne koszty, które odbiły się na niższych dochodach pewnej części świadczeniobiorców. Prawdopodobnym efektem reformy będzie coraz większe zróżnicowanie między zamożnymi i biednymi emerytami.
Całym zabezpieczeniem społecznym zarządza Ministerstwo Zabezpieczenia Społecznego, na czele którego stoi sekretarz stanu ds. zabezpieczenia społecznego.1
W Wielkiej Brytania system zabezpieczenia emerytalnego jest mieszany. Występuje zarówno repartycyjny jak i kapitałowy sposób finansowania. Składa się na niego kilka podsystemów emerytalnych. Na pierwszy plan wysuwa się emerytura bazowa z Krajowego Systemy Ubezpieczeniowego. Ma ona charakter obowiązkowy dla wszystkich, którzy są zatrudnieni i płacą składki do KSU. Jest to system działający na typowo repartycyjnych zasadach finansowania. W funduszu KSU zapisywane są wpływy i wydatki. Budżet KSU włączony jest do budżetu państwa i zarządzany przez Ministerstwo ds. Zabezpieczenia Społecznego. Uprawnienia do tego świadczenia nabywa ubezpieczony, który opłacał składki przez co najmniej 90% pełnego okresu ubezpieczenia. Do stażu ubezpieczeniowego zaliczane są jednak także lata spędzone poza rynkiem pracy, lecz przeznaczone na kształcenie w pełnym wymiarze, okres rejestrowanego bezrobocia, lata opieki nad dzieckiem w wieku szkolnym lub osobą niepełnosprawną. Ich składki są w tym okresie kredytowane.
Mężczyźni mogą otrzymywać świadczenia bazowe po ukończeniu 65 lat, a kobiety 60 lat. Nie ma możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę.1 Średnia długość życia dla mężczyzn wynosi 81 lat, a dla kobiet 86, więc średni okres przebywania na emeryturze wynosi odpowiednio 16 i 26 lat.2
Ciężar płacenia składek ponoszą pracodawcy i pracownicy. Pobierana jest ona poprzez bezpośrednie płatności pracodawcy w formie podatku do funduszu płac.3
Stopa składki jest progresywna i zależy od wysokości zarobków. Wyznaczone są jednak pewne limity. Jeżeli pracownik zarabia poniżej dolnego limitu wtedy składka nie jest pobierana. Jeśli natomiast zarabia powyżej górnego limitu to składkę płaci tylko od części zarobków do tego limitu. Składka pracownicza wynosi od 3% zarobków, a wraz ze wzrostem dochodów podnosi się maksymalnie do 10,2%. Pracodawca płaci od 10% płacy brutto, jeśli przekracza ona dolny limit, ale nie ma żadnych ograniczeń co do maksymalnego pułapu składki. Jeśli pracownik wyłączy się z dodatkowego systemu państwowego SERPS na rzecz uczestnictwa w systemie zakładowym lub emerytury indywidualnej to składka pracownika na KSU obniża się o 1,8 % natomiast pracodawcy o 3%.
Wśród wpływów funduszu 60 – 70% stanowią składki, a ich udział cały czas rośnie. Udział we wpływach mają także nadwyżki, które przechodzą na rok następny jako bilans otwarcia. W 1988 roku została natomiast zniesiona zasada udziału Skarbu Państwa w funduszu. Wydatków na emerytury nie można porównać z wpływami ze składek, ponieważ brakuje wyodrębnienia finansowego zabezpieczenia emerytalnego, czyli jedna składka jest przekazywana na wszystkie świadczenia składkowe. „Repartycyjny sposób finansowania systemu oznacza, że nie istnieją żadne kapitalizowane środki funduszu, do którego uczestnicy systemu mogliby posiadać roszczenia. Poziom płaconych składek i wysokość wypłacanych świadczeń mogą być corocznie zmieniane decyzją rządu i zarówno ubezpieczeni, jak i świadczeniobiorcy KSU nie mają prawa kwestionować zmian dotyczących poziomu emerytur.”4
Do roku 1989, aby uzyskać uprawnienia do świadczeń emerytalnych
trzeba było zaprzestać regularnej pracy. Mogła ona być wykonywana jedynie w niewielkim wymiarze czasu, a zarobki nie mogły przekraczać określonej kwoty. Obecnie ten warunek już nie istnieje.1 Świadczenia z emerytury bazowej wypłacane są na jednakowym poziomie. Jeśli ubezpieczony opłacał składki przez okres mniejszy niż 90% pełnego okresu ubezpieczenia to otrzymuje świadczenia w niepełnym wymiarze. Emeryturę bazową obniża się o 2,5% za każdy rok brakujący do obowiązkowego stażu. Osoby, które nie mają własnego stażu ubezpieczeniowego mają prawo do dodatku dla osób pozostających na utrzymaniu innych. Emerytura bazowa nie wystarcza na utrzymanie osoby w podeszłym wieku. Jej poziom jest niższy niż poziom zasiłków z pomocy społecznej, do których uprawnione są wszystkie osoby starsze z niskimi dochodami.
Drugim podsystemem jest państwowy system emerytur zależnych od zarobków (SERPS). Jest to młody system, a uprawnienia do niego nabywane są dopiero od 1978 roku. Uważany jest jako emerytura dodatkowa, a wprowadzony został po to aby poprawić relacje dochodów emerytów w stosunku do ich zarobków. Wysokość tej emerytury zależy od wysokości zarobków w okresie, w którym dana osoba opłacała składki. Według pierwotnego projektu miała ona stanowić 25% średnich zarobków ubezpieczonego z 20 najlepszych lat, czyli takich, w których uzyskiwał największe wynagrodzenie. Obecnie jest to 20% zarobków danej osoby z całego okresu jej życia zawodowego. Podobnie jak pierwszy system jest repartycyjny oraz obowiązkowo obejmuje wszystkich pracujących i płacących składki na system KSU. Z uczestnictwa w nim wyłączone mogą być tylko osoby, które zdecydowały się wybrać rozwiązania alternatywne czyli emerytury indywidualne, lub zakładowe. Jest to możliwe jeśli świadczenia wypłacane przez alternatywny system nie są niższe od emerytury wypłacanej przez SERPS (wiąże się to także z opłacaniem niższych składek). Osoby pozostające w SERPS płacą dodatkową składkę, która wynosi 4,8% zarobków. Proces administrowania, pobierania składek i warunki nabycia świadczeń są takie same jak w przypadku emerytur bazowych.
Emerytury zakładowe rozpoczynają część kapitałową brytyjskiego systemu. Pracodawcy tworzą zakładowe plany emerytalne, a ich pracownicy mogą, na rzecz przyłączenia się do tych planów, wyłączyć się z systemu SERPS. Warunkiem jest jednak wypłacanie przez system zakładowy świadczeń nie mniejszych od tych oferowanych przez SERPS. Możliwe jest także jednoczesne członkostwo w obu tych systemach i nabycie uprawnienia do obydwu świadczeń dodatkowych. Składki w tym systemie płacone są w relacji do zarobków. Systemy zakładowe są głównie finansowane w sposób kapitałowy, istnieje duże ich zróżnicowanie. Wynika to z tego, że są one organizowane i prowadzone przez różnych pracodawców. Największą różnicą jest sposób nabycia uprawnień do świadczeń. Istnieją systemy o określonym świadczeniu, w których uprawnienia do emerytur są gromadzone zgodnie z okresem płacenia składek, a świadczenia liczone są w odniesieniu do pensji jaką pracownik otrzymywał w ostatnim roku przed przejściem na emeryturę, bądź do średnich zarobków z kilku ostatnich lat lub też do najwyższych płac osiągniętych w ostatnich kilku latach. Świadczenia wypłacane są jako miesięczny dochód, który ustala się w relacji do określonej części ostatnich zarobków. Do tego typu systemów zakładowych należy zdecydowana większość, bo ok. 95% uczestników planów zakładowych.
Drugim rodzajem systemów zakładowych są systemy o określonej składce, w których uprawnienia gromadzi się poprzez wpłacanie składek na fundusz, a świadczenia są obliczane biorąc pod uwagę całość wpłaconych kwot w okresie pracy oraz zyski z lokat zgromadzonego kapitału. Z tego rodzaju świadczeń najczęściej otrzymuje się wypłatę w formie jednorazowej kwoty.1
Prawie wszystkie zakładowe systemy opierają się na pełnej kapitalizacji składek. Zgromadzone środki są inwestowane. Nie ma praktycznie żadnych ograniczeń dotyczących formy inwestycji. Środki funduszu nie mogą jednak finansować rozwoju firmy, w której powstał dany plan. Składki podzielone są między pracownika (przeciętnie 5 – 7%) i pracodawcę (przeciętnie 4 – 6%). W planach o określonej składce odpowiedzialność pracodawcy ogranicza się do wnoszenia składki w formie procentu od wypłacanych zarobków. W programach o określonym świadczeniu związek między emeryturą i składkami płaconymi w okresie aktywności zawodowej jest dosyć luźny. Świadczenie ustalone w momencie przejścia na emeryturę nie podlega zmianom i nie maja na nie wpływu nawet wyniki działalności inwestycyjnej funduszu. Na pracodawcy ciąży duża odpowiedzialność, bowiem w momencie wystąpienia jakichkolwiek strat zaistniałych w funduszu musi on je pokryć.
Drugą częścią kapitałową są emerytury indywidualne, które są osobistymi rachunkami oszczędzania na starość. Kumulowane są na nich środki, które następnie poprzez pośredników są inwestowane. Jest to bardzo dobre wyjście dla osób, których pracodawcy nie zorganizowali zakładowych planów emerytalnych. Na rzecz emerytur indywidualnych można wyłączyć się z SERPS. Rząd aby zachęcić do tego kroku ustanowił minimalną dopuszczalną wysokość składki na poziomie 4,8% zarobków. Pracodawcy na rzecz emerytur indywidualnych nie wnoszą żadnych składek. Uczestnicy gromadzą środki w planach indywidualnych, które są zarządzane przez instytucje finansowe i mogą wybierać różne możliwości inwestowania. Mogą to być na przykład inwestycje w papiery rządowe o stałej stopie procentowej, obligacje z indeksowanym oprocentowaniem, akcje przedsiębiorstw, udziały w funduszach powierniczych czy fundusze ubezpieczeń na życie.1
Coraz więcej jest jednak przypadków, że pośrednicy zamiast inwestować w interesie oszczędzającego interesują się własnymi zarobkami przez co kapitał uzyskiwany z tej formy oszczędzania nie jest taki jak oczekiwany. Jest to młody sektor emerytur i potrzeba jeszcze wielu lat aby emerytury indywidualne stanowiły znaczący wkład do dochodów emerytów. To czy ten system okaże się skuteczny zależeć będzie w głównej mierze od strategii inwestowania instytucji finansowych oferujących produkty emerytalne.
Składki wpłacane do systemów indywidualnych jak i systemów zakładowych, a także ich zyski z inwestycji nie podlegają opodatkowaniu. Świadczeni z nich wypłacane objęte są natomiast podatkiem dochodowym od osób fizycznych.
Przedstawione źródła świadczeń nie są jedynymi dochodami emerytów. Dzięki temu, że żaden z systemów emerytalnych nie uzależnia wypłaty świadczeń od zaprzestania pracy zarobkowej, emeryci, głównie młodsi, otrzymują emeryturę i jednocześnie wykonują pracę zarobkową. Niektórzy mają także dochody z oszczędności o charakterze innym niż emerytalne.
W Wielkiej Brytanii istnieją także emerytury nieskładkowe, które są finansowane z ogólnych dochodów podatkowych państwa, a przysługują osobom zamieszkałym w Wielkiej Brytanii, które nie nabyły uprawnień do emerytury składkowej. Większość emerytur nieskładkowych jest równa i odpowiada 60% emerytury podstawowej.2
Tendencja wzrostowa cen akcji, dominująca w latach 90 tych, spowodowała, że przedsiębiorstwa były w stanie finansować koszty funkcjonowania programów emerytalnych z zysków. W 2001 roku, z powodu spadku cen akcji, zdolność niektórych funduszy emerytalnych do finansowania zobowiązań utrzymała się na poziomie 90% wskaźnika, który wyznacza jego minimalny poziom. Jest to szczególnie duże zagrożenie dla podmiotów o słabszej kondycji finansowej, lub takich które popełniają błędy przy zarządzaniu aktywami. Wiele Towarzystw miało problemy, które wynikały z błędów popełnionych w zarządzaniu powierzonymi funduszami, typowe dla tradycyjnych metod funkcjonowania sektora finansowego w Wielkiej Brytanii.
Główne przyczyny to zbyt duża swoboda w podejmowaniu decyzji, brak bieżącej kontroli nadzoru nad funkcjonowaniem funduszy, silnej preferencji dla obarczonej wysokim ryzykiem struktury portfela inwestycyjnego oraz braku kontroli polityki inwestycyjnej przez nadzór. Należało podjąć działania usprawniające funkcjonowanie sektora ubezpieczeń emerytalnych, które miały zapewnić bezpieczeństwo dochodów emerytalnych uczestników systemu. Zarządy firm zarządzających funduszami mają obowiązek przedstawiania półrocznych raportów o stosowanych procedurach inwestycyjnych, oraz metodach obniżania kosztów zarządzania rachunkami. Duże instytucje zostały zmuszone do podjęcia działań zmierzających do obniżenia kosztów i opłat pobieranych z tytułu zarządzania programem.1
1 Bazowe systemy… tom I. s. 78.
1 Ubezpieczenia emerytalne w Unii Europejskiej, „Gazeta Ubezpieczeniowa” nr 25 z 18.06.2002 r. s. 6
2 Why you need a pension. (www.pensionsorter.co.uk).
3 Systemy i reformy emerytalne – raport końcowy projektu Phare. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1997, s. 54
4 Tamże, s. 55.
1 Bazowe systemy… tom I. s. 92.
1 Systemy i reformy…, s. 56.
1 Tamże, s. 60.
2 Bazowe systemy… tom I. s. 98.
1 Bezpieczeństwo …, s. 98