Ubezpieczenia oferowane na rynku nazywane są ubezpieczeniami gospodarczymi. Ubezpieczenie gospodarcze jest urządzeniem gospodarczym (usługą oferowaną na rynku), pozwalającym na rozłożenie ciężaru odszkodowania lub świadczenia wypłacanych jednostce, w przypadku wystąpienia zdarzenia, na wszystkich, którzy wpłacając składki przystąpią do wspólnoty ryzyka. Organizacją tych ubezpieczeń zajmują się na ogół liczne podmioty oferujące na rynku usługi ubezpieczeniowe. [1]
Ubezpieczenia gospodarcze stanowią przedmiot działalności zakładów ubezpieczeń działających na podstawie ustawy o działalności ubezpieczeniowej i wiążą się z zawarciem stosownej umowy ubezpieczenia. W obecnym stanie pojawia się pytanie, jak zakwalifikować działalność Powszechnych Towarzystw Emerytalnych. Należy jednak uznać, że działają one w systemie organizowanym przez państwo – składki są potrącane z wynagrodzenia, świadczenia ustalane w drodze umowy, a pod warunkiem spełnienia określonych kryteriów. Taki system niewiele ma wspólnego z prawdziwym ubezpieczeniem i oceną ryzyka. Niektórzy do kategorii ubezpieczeń zaliczają ubezpieczenia publiczne i prywatne. Prywatne rozumiane są w tym przypadku jak gospodarcze, publiczne natomiast mają obejmować ubezpieczenia, których realizacja jest produktem woli państwa, które prowadzone są przez publiczną osobę prawną, państwową jednostkę bez osobowości prawnej lub prywatną osobę prawną z dominującym udziałem środków publicznych, mającą pełną gwarancję ubezpieczeniową państwa. Kryteria te mogą jednak budzić wątpliwości przy analizie ubezpieczeń obowiązkowych, gwarantowanych przez państwo, zwłaszcza że inni opierają podział ubezpieczeń na prywatne i publiczne jedynie na kryterium własności instytucji oferującej ubezpieczenia.
Wyróżnienie ubezpieczeń gospodarczych i społecznych należy oprzeć na kryterium organizacyjnym z uwagi na fakt, iż ryzyko będące przedmiotem zabezpieczenia społecznego w państwowym systemie (dożycie określonego wieku, niezdolność do pracy, utrata zdrowia) obejmowane jest także ochroną w systemie ubezpieczeń gospodarczych.
Ustawa o działalności ubezpieczeniowej wprowadziła w Polsce nowoczesny system ubezpieczeń oparty m. in. na rozdzielenie ubezpieczeń życiowych (life)i nieżyciowych (non life). Co istotne, połączone to było z jednoczesnym ograniczeniem działalności operacyjnej ubezpieczycieli albo do ubezpieczeń życiowych, albo nieżyciowych. Zróżnicowano bowiem zasady gospodarki finansowej ubezpieczycieli życiowych i nieżyciowych, co zgodne było tak z odmienną naturą i funkcją tych ubezpieczeń, jak i z tendencjami europejskiego rynku ubezpieczeń.
Ubezpieczenia życiowe obejmują ochroną życie, zdrowie i zdolność do pracy. Atrybuty te przynależne mogą być jedynie osobom fizycznym, stąd bardzo często używa się określenia ubezpieczenia osobowe. Kodeks cywilny w art. 829 wyróżnia w tej kategorii:
- ubezpieczenia na życie – dotyczące śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią określonego wieku,
- ubezpieczenia następstw nieszczęśliwego wypadku – dotyczące uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci w skutek nieszczęśliwego wypadku.
W podziale dokonanym w załączniku do ww. ustawy ubezpieczeniowej ubezpieczenia osobowe obejmują:
- ubezpieczenia na życie,
- ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci,
- ubezpieczenia na życie z funduszem inwestycyjnym,
- ubezpieczenia rentowe,
- ubezpieczenia wypadkowe,
- ubezpieczenia chorobowe.
Szczególna natura przedmiotu ubezpieczenia osobowego sprawia, że trudno oszacować jego wartość do celów ubezpieczenia, tym bardziej że wypadek ubezpieczeniowy nie zawsze ma charakter negatywny; może on powodować powstanie straty, ale także potrzeby finansowej. Stąd w ubezpieczeniach finansowych nie znajduje zastosowania kategoria wartości przedmiotu ubezpieczenia, a wielkość sumy ubezpieczenia jest umowna. Tym samym nie jest możliwe nadubezpieczenie, a ubezpieczenie wielokrotne ryzyka na ten sam okres jest nie tylko dopuszczalne, ale i korzystne. Ponieważ problem wyceny dotyczy także doznanej straty (potrzeby), świadczenie zakładu ubezpieczeń polega na zapłacie sumy pieniężnej lub renty w wysokości umówionej, a nie zależnej wprost od oceny wielkości uszczerbku. Nie dotyczy to jedynie świadczeń polegających na pokryciu przez ubezpieczyciela poczynionych wydatków (np. kosztów zakupu protez czy kosztów leczenia) – świadczenia te mają charakter odszkodowawczy (zapewniający przywrócenie majątku do stanu poprzedniego). Ubezpieczenia osobowe w przeważającej części są ubezpieczeniami długoterminowymi, co wymusza szczególną ochronę ubezpieczonego, zwłaszcza że niektóre z nich mają stanowić dla niego zabezpieczenie na okres zakończenia aktywności zawodowej. Stąd ubezpieczycielom życiowym stawiane są bardziej restrykcyjne warunki dotyczące gospodarki finansowej, np. polityki lokacyjnej czy sprawozdań finansowych.
W tym miejscu należy ustalić, że pojęcie ubezpieczeń życiowych w kontekście podziału organizacyjnego działalności ubezpieczycieli obejmuje ubezpieczenia powołane wcześniej na podstawie załącznika do ustawy ubezpieczeniowej, z tym ograniczeniem, że ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe mogą tu stanowić jedynie uzupełnienie pozostałych rodzajów ubezpieczeń. Oznacza to tym samym, że ryzyko obejmowane jest na ich podstawie ochroną na ten sam (długi zazwyczaj) okres co ubezpieczenie podstawowe.
—
[1] J. Monkiewicz, L. Gąsiorkiewicz, B. Hadyniak Zarządzanie finansami ubezpieczeń, POLTEXT Warszawa 1999, str.15