Bieszczady to pasmo gór średniej wysokości położone w południowo wschodniej Polsce, graniczące z Ukrainą i Słowacją. Stanowią one jedyny, położony na terytorium Polski obszar Karpat Wschodnich. W granicach Polski znajdują się tylko Bieszczady Zachodnie, które graniczą z zachodnią częścią Gór Sanocko – Turczańskich .Granica między nimi przebiega wzdłuż Sanu od granicy z Ukrainą do Jeziora Solińskiego i dalej w kierunku zachodnim – wzdłuż północnych zboczy pasma górskiego Korbami. Według P.Swaniewicza podział ten najbardziej zbliżony jest do systematyki geomorfologicznej.
Rys. 1. Położenie Bieszczadów na tle mapy Polski
Źródło: Winnicki T.,Zemanek B.,Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wyd. Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki Dolne 2003, s.7
Co do przebiegu granicy zachodniej Karpat Wschodnich nie ma jednoznacznych poglądów. Przyjmuje się ją według różnych kryteriów. Wyróżnia się kryteria florystyczne, geologiczne, faunistyczne, lub geomorfologiczne. Najczęściej w przewodnikach i większości monografii przyjmowana jest granica biegnąca od Przełęczy Łupkowskiej dolinami rzek Osławy i Osławicy po ich północnym brzegu, a doliną Laborca od strony południowej.[1]
Rys. 2.Bieszczady. Główne pasma górskie i rzeki.
Źródło : (2004) Przewodnik Bieszczady dla prawdziwego turysty, Oficyna Wydawnicza „REWASZ”,s.22
J.Groch „ i W.Kurek w monografii Karpaty wydanej nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, w skład Bieszczadów zaliczają również pasmo Gór Słonnych. [2]
Kłos S. w przewodniku Bieszczady, Góry Słonne zalicza do pogórza i określa je nazwą Bieszczadów Niskich, w odróżnieniu od Bieszczadów Wysokich. Zdaniem Kłosa główny grzbiet Bieszczadów Wysokich tworzy pasmo połonin przebiegające od doliny rzeki Solinka po dolinę Sanu. W jego skład wchodzą trzy dające się wyodrębnić grupy górskie.
Są to : 1) grupa Smereka (1222 m n.p.m.) i Połoniny Wetlińskiej (1255 m n.p.m.), 2) samotny masyw Połoniny Caryńskiej (1297 m n.p.m.), 3) tzw. gniazdo Tarnicy ( 1346 m n.p.m.} i Halicza ( 1333 m n.p.m.), w skład, których wchodzą szczyty Szerokiego Wierchu, Bukowego Berda, Krzemienia, Połoniny Łukowskiej i Kopy Łukowskiej.
Do południowej części Bieszczadów autor zalicza tzw. pasmo graniczne, które stanowi grzbiet głównego wododziału Karpat. W tym paśmie górskim wyróżnia szczyty i wyniosłości takie jak : Wielka Rawka ( 1304 m n.p.m.), Krzemieniec ( 1221 m n.p.m.), Jasło ( 1153 m n.p.m.),Okrąglik (1101 m n.p.m.), Płasza (1163 m n.p.m.).[3]
W kilku innych publikacjach o charakterze przewodników możemy spotkać również podział Karpat na Karpaty Wschodnie, Zachodnie i Południowe. W Karpat Wschodnich wyróżnia się tam dwa mezoregiony : Beskidy Lesiste i Beskidy Połonińskie.
Beskidy Lesiste, to przede wszystkim Góry Sanocko – Turczanskie, czyli tereny położone między korytem rzek środkowego Sanu i Stryja, a także leżące na południu Bieszczady. Z kolei Bieszczady podzielono na : Bieszczady Zachodnie ( od Przełęczy Łupkowskiej do Przełęczy Użockiej z najwyższym szczytem Tarnicą 1346 m n.p.m.), Bieszczady Środkowe ( od Przełęczy Użockiej do Przełęczy Tucholskiej z najwyższym szczytem Pikuj 1405 m n.p.m.) oraz Bieszczady Wschodnie ( od Przełęczy Tucholskiej do Przełęczy Wyszkowskiej z najwyższym szczytem Czarną Repą 1288 m n.p.m.).
Według tego podziału w granicach Polski znajdują się tylko Bieszczady Zachodnie oraz zachodnia część Gór Sanocko – Turczańskich.[4]
Rzeźba terenu
Bieszczady Wysokie zbudowane są z fliszu – skał osadowych głębokiego zbiornika morskiego sprzed 100 milionów lat. Na jego dnie powstawały ze żwirów zlepieńce, z piasku – piaskowce, a z iłów – łupki.
Na przełomie oligocenu i miocenu osady fliszowe podlegały licznym fałdowaniem. Powstały wtedy tzw. płaszczowiny, z nachodzących na siebie fałdów. Obszar Bieszczadów obejmuje płaszczowina dukielska i śląska.[5]
Układ pasm górskich w Bieszczadach jest odbiciem fałdowej budowy tych gór. Charakterystycznym elementem tutejszego krajobrazu są grzbiety pasm górskich, ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód.
Bieszczady charakteryzuje tzw, „rusztowa „budowa grzbietów górskich, biegnących równolegle względem siebie.[6]
Rys.3. Budowa „rusztowa” grzbietów górskich. 6- rzeki i potoki, 7-szczyty, 8- główne grzbiety górskie.
Źródło : Winnicki T.,Zemanek B, (2003)Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Wyd. BdPN, Ustrzyki Dolne,s.29
Rys.4 Mapa geologiczna Bieszczadów Wysokich
Źródło: Swaniewicz P.,Krukar W., Przewodnik Bieszczady dla prawdziwego turysty, Oficyna Wydawnicza „REWASZ” 2004, s.27
Hydrografia
Pasma górskie Bieszczadów poprzecinane są prostopadłymi do nich dolinami, do których dochodzą doliny równoległe do górskich stoków. Stad też o bieszczadzkiej sieci rzecznej mówi się, że posiada charakter kratowy.[7]
Zlewnią rzek i potoków bieszczadzkich jest Morze Bałtyckie. Wyjątek stanowi tu potok Mszanka (koło Bystrego gm.Czarna) i dorzecze Strwiąża w okolicy Ustrzyk Dolnych należące do zlewni Morza Czarnego. Główną rzeką jest San wypływający na wschód od szczytu Piniaszkowy (961 m) w rejonie Przełęczy Użockiej. Największymi jego dopływami w rejonie Bieszczadów są: Osława (dł. około 55 km) wypływająca na południowo-zachodnich stokach Matragony; Solinka (45 km) biorąca swój początek pod Rosochą i Strybem; Hoczewka (25 km), zwana w swym górnym biegu Jabłonką, ze źródłami w rejonie Wołosania; Wetlina zbierająca wody z Górnej Solinki wypływającej spod Krzemieńca (1221 m) i Małej Rawki (1267 m) i Wetlinki płynącej spod Połoniny Wetlińskiej oraz północnych stoków Działu; Wołosaty wypływający w kotle pomiędzy Krzemieniem, Szerokim Wierchem i Tarnicą. W przeważającej mierze rzeki te płyną dolinami równoległymi do grzbietów, co wynika z omówionej powyżej „rusztowej” budowy grzbietów górskich.
W wielu miejscach rzeki i potoki tworzą atrakcyjne widokowo przełomy jak np.: San pod Kiczerą Sokolicką, Czereszenką i przez Pasmo Otrytu; Solinka koło Bukowa oraz powyżej Terki; Górna Solinka pomiędzy Jawornikiem a Działem; Wetlina koło Zawoju oraz Prowcza pomiędzy Połoninami Wetlińską a Caryńską.
Największą rzeką na terenie Bieszczadów i Bieszczadzkiego Parku Narodowego jest San. W swoim górnym odcinku aż do zakola w okolicach Smolnika rzeka na odcinku 55 km stanowi granicę państwowa z Ukrainą. W górnym biegu obszar zlewni Sanu jest bardzo atrakcyjny ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu, klimat, bogactwo przyrody i walory krajobrazowe. Przeważająca część zlewni w górnym biegu rzeki objęta jest ochrona prawną. Poza Bieszczadzkim Parkiem Narodowym, Ciśniańsko-Wetlińskim Parkiem Krajobrazowym i Parkiem Krajobrazowym Doliny Sanu znajdują się tu liczne rezerwaty przyrody. Ocena stanu zanieczyszczeń Sanu w jego górnym biegu w grupie parametrów fizykochemicznych wykazuje od kilku lat, że rzeka spełnia wymagania I klasy czystości.[8]
Klimat
Klimat Bieszczadów posiada cechy klimatu górskiego z silnymi wpływami charakterystycznymi dla klimatu kontynentalnego. Masy powietrza polarnomorskiego stanowią tu 60%, polarnokontynentalnego 28%, arktycznego 7%.
Wyższe partie gór są chłodniejsze od pozostałej części Bieszczadów. Średnia temperatura roczna notowana jest tu w przedziale 4-5 °C, gdy na Pogórzu Bieszczadzkim wynosi ona 7-7,5 ºC.
Bieszczady zaliczane są w Polsce do rejonów o najobfitszych opadach – średnio 100 ml./m². Najwięcej opadów występuje tu w lipcu, najmniej w styczniu.[9]
Średnia ilość dni z pokrywą śnieżną wynosi 14-150 dni w roku.
Wiatry najczęściej wieją tu z kierunku południowego osiągając w Ustrzykach Górnych średnie prędkości w granicach 4,5 m/s. Wiatry halne wieją średnio w roku przez 14 dni, powodując szybkie topnienie śniegu w okresie zimy.
Bieszczadzki Park Narodowy
Rysunek 5. Logo Bieszczadzkiego Parku Narodowego
Źródło: Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2 lipca 2003 r. Dz.U.Nr 136,poz.1279
Bieszczadzki Park narodowy utworzony został na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 1973 roku.[10]
| Bieszczadzki Park Narodowy rezerwat_biosfery UNESCO |
|
| Położenie | woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki |
| Data utworzenia | 1973 |
| Powierzchnia – leśna – uprawna – wodna |
292,02 km² 247,24 km² 21,12 km² 0,76 km² |
| Pow. ochrony – ścisłej – częściowej – krajobrazu |
184,25 km² 107,77 km² 0 km² |
| Powierzchnia otuliny | km² |
| Długość szlaków turystycznych | 206 km |
| Liczba odwiedzających rocznie | 300 tys. |
| Siedziba | Ustrzyki_Górne |
Ramy organizacyjne Dyrekcji BdPN określone zostały przez Ministra Środowiska rozporządzeniem z dnia 2 lipca 2003 r., w którym parkowi nadano statut.[11]
Na czele BdPN stoi dyrektor, który wykonuje zadania związane z działalnością parku przy pomocy Dyrekcji Parku oraz Straży Parku.
W skład Dyrekcji Parku wchodzą:
Komórki organizacyjne:
- Dział ochrony przyrody,
- Dział naukowo-dydaktyczny
- Dział finansowy
Stanowiska:
- Samodzielne stanowisko ds.współpracy z NFOŚ, EkoFunduszem i funduszami krajowymi
- Samodzielne stanowisko d.s kadr
- Samodzielne stanowisko ds.ewidencji drewna,
- Samodzielne stanowisko ds.sekretariatu
- Samodzielne stanowisko ds. wojskowych i obrony cywilnej.
W BdPN działają:
- Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny w Ustrzykach Dolnych,
- Ośrodek Informacyjno-Edukacyjny w Lutowiskach,
- Terenowa Stacja Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie” w Wołosatem,
- Zachowawcza Stadnina Konia Huculskiego w Wołosatem,
- Ośrodek Edukacyjno-Szkoleniowy w Tarnawie.
Teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego został podzielony na następujące obręby ochronne:
- Wschód z obwodami ochronnymi:
- Tarnica,
- Brzegi Górne,
- Wołosate.
- Zachód z obwodami ochronnymi:
- Moczarne,
- Osada,
- Suche Rzeki.
- Północ z obwodami ochronnymi:
-
- Górny San,
- Tarnawa,
- Caryńskie.[12]
Podział BdPN na obręby i obwody pokazano na poniższej mapce.
Rysunek 6. Obręby i obwody w BdPN. Stan na 2005 r.
Źródło: Opracowanie zbiorowe (2005), Popularny plan ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego, wyd. BdPN Ustrzyki Dolne s.7
Dla potrzeb niniejszego opracowania przez terminem „Bieszczady” będziemy określać teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny.
Od początku lat sześćdziesiątych minionego wieku trwały spory dotyczące koncepcji zagospodarowania Bieszczadów.
Koncepcje ochrony zasobów i procesów przyrodniczych w Bieszczadach.
PAN Parks
Długo-terminowe cele dla regionu PAN Parks:
Wizja turystyczna: Region PAN Parks – Bieszczady będzie postrzegany jako obszar o znacznym potencjale turystycznym oraz jako region o atrakcyjnej ofercie turystycznej, niezagrażającej wykorzystywanym zasobom przyrodniczym, przyjazny turystom i mieszkańcom.
Zasadnicze cele dla rozwoju turystyki:
- wzrost ilości turystów przy wykorzystaniu już istniejącej bazy noclegowej, oraz jej rozbudowie 49.196, z zachowaniem wymogów wysokiego standardu,
- wzrost ilości usług przewodnickich, w tym specjalistycznych,
- rozwój mniej popularnych form turystyki, a zwłaszcza narciarskiej skitourowej i biegowej, przyrodniczej, edukacyjnej,
- utrzymanie istniejących szlaków turystycznych i dodatkowo oznakowanie zimowych tras narciarskich,
- wprowadzenie nowych produktów turystycznych.
Cele ekologiczne:
- dalsza skuteczna ochrona zasobów przyrodniczych i kulturowych m.in. poprzez właściwe zarządzanie i sterowanie ruchem zwiedzających,
- ustalenie jasnych zasady i procedur dla współdziałania pomiędzy instytucjami 80 ochrony przyrody a pozostałymi udziałowcami /w tym biznesem turystycznym/,
- wzrost świadomości ekologicznej turystów i społeczności lokalnej, szczególnie odnośnie ciągłej potrzeby ochrony przyrody (przyroda stanowi rdzeń obecnego i przyszłego produktu turystycznego),
- zwiększenie dochodów na ochronę przyrody.
Cele społeczno-ekonomiczne:
- zwiększenie lokalnego zatrudnienia,
- wydłużenie sezonu turystycznego (listopad – kwiecień),
- wzrost standardu życia mieszkańców,
- podnoszenie konkurencyjności istniejących produktów turystycznych,
- tworzenie szans na otrzymanie kredytów, pomoc merytoryczną i planistyczną.[13]
[1] Swaniewicz P.,Krukar W., Przewodnik Bieszczady dla prawdziwego turysty, Oficyna Wydawnicza „REWASZ”,2004, s.21
[2] Groch J.,Kurek W. (1995) Karpaty polskie, wyd. UJ Kraków, s.291
[3] Kłos S.,(1993) Bieszczady. Przewodnik, Wydawnictwo Spółdzielcze W-wa.
[4] Kotan K.,Zatwarnicki W.,(1999) Przystanek Bieszczady, wyd. FUH Polana, s.3
[5] Swaniewicz P.,(2004) Przewodnik Bieszczady…,wyd.cyt.,s.24
[6] Winnicki T.,Zemanek B, (2003)Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Wyd. BdPN, Ustrzyki Dolne,s.28
[7] Swaniewicz P.,Krukar W., Przewodnik Bieszczady….,wyd.cyt.,s.26
[8] Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Stan środowiska w województwie podkarpackim, 1999, s.113
[9] Swaniewicz P.,Krukar W., Przewodnik Bieszczady….,wyd.cyt.,s.28
[10] Rozporządzenie RM,Dz.U Nr 31,poz.179
[11] Rozporządzenie MŚ z 2 lipca 2003 r.,Dz.U Nr 136, poz.1279
[12] Statut Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Rozporządzenie MŚ z dn. 2 lipca 2003 r.,Dz.U.Nr 136,poz 1279
[13] Plan rozwoju lokalnego gminy Lutowiska 2005-2006, s.57