Strategie gmin leżących na terenie BdPN lub w jego otulinie
W literaturze naukowej, w słownikach oraz encyklopediach możemy natrafić na dużą ilość definicji pojęcia „strategia”. Najczęściej spotykamy się z nim w publikacjach z dziedziny wojskowości, ekonomii i marketingu.
W słowniku języka polskiego pod redakcją J.Braczyka spotykamy dwa określenia:
- Strategia – przemyślany plan działań w jakiejś dziedzinie,
- Strategiczny – bardzo ważny z jakichś względów, związany z długoterminowymi działaniami, mającymi doprowadzić do określonego celu.[1]
W przypadku wszystkich obszarów przyrodniczo cennych działające na ich terenach lokalne władze samorządowe, administracyjne, dyrekcje lasów państwowych oraz dyrekcje instytucji powołanych ustawą do zarządzania parkami narodowymi i krajobrazowymi realizują wynikające z ich misji strategie rozwojowe.
Z racji celów głównych wynikających z realizowanych przez nie misji podmioty te działając na tych samych terenach popadają w konflikt interesów, który musi być przez nie:” brany pod uwagę przy konstrukcji własnych strategii działania.
Dla przykładu: samorząd gminy położonej w granicach parku narodowego musi w swojej strategii planować wszechstronny rozwój zarówno infrastruktury gminnej, jak też stwarzać warunki dla poprawy bytu mieszkańców. Z racji specyficznego położenia gminy (tereny gminy leżą w granicy parku narodowego lub jego otulinie) w przyjmowanej strategii rozwojowej wszystkie ograniczenia związane z ustawową ochroną przyrody i krajobrazu muszą w planowaniu być uwzględniane, co stanowi dość istotne ograniczenie wielokierunkowego rozwoju.
Te same specyficzne uwarunkowania stwarzają z drugiej strony szansę dla gminy i jej mieszkańców wykorzystania atutów, jakie niesie za sobą fakt wysokich walorów przyrodniczo krajobrazowych, w ramach istniejącego parku narodowego, czy też parku krajobrazowego. Walory te uwzględnione w przyjmowanej strategii rozwojowej mogą stać się motorem rozwojowym gospodarki gminy i społeczności lokalnej.
Powyżej zaprezentowany teoretyczny model funkcjonowania gminy w specyficznych warunkach, jakie dyktuje jej lokalizacja na terenach podlegających ustawowej ochronie prześledzimy na przykładzie strategii gminy Lutowiska.
Na terenach leżących w granicach gminy spotykamy wszystkie formy ochrony przyrody: Bieszczadzki Park Narodowy, Park Krajobrazowy Doliny Sanu, strefa chronionego krajobrazu z licznymi rezerwatami i pomnikami przyrody. Jest to również część Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”.
Południowa część gminy obejmująca Bieszczady Wysokie z pasmami połonin, w całości w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, o najwyższych walorach przyrodniczo-krajobrazowych jest w ponad 95% terenu własnością Bieszczadzkiego Parku Narodowego.
Teren położony na północ od BdPN, obejmuje dolinę Sanu, a od północy pasmo Otrytu, o wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych. Jest to Park Krajobrazowy Doliny Sanu, będący jednocześnie otuliną BdPN, z licznymi istniejącymi i projektowanymi rezerwatami, pomnikami przyrody, użytkami ekologicznymi i zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi, jak również z terenami i obiektami predysponowanymi do objęcia ich różnymi formami ochrony przyrodniczej i kulturowej.
Gmina Lutowiska w całości objęta jest ochroną prawną, którą stanowią:
- Bieszczadzki Park Narodowy
- Park Krajobrazowy Doliny Sanu
- Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu
- rezerwaty – ilość – 7
- użytek ekologiczny-1
- pomniki przyrody – 33 w tym 30 drzewa i 3 twory przyrody nieożywionej.
- zespoły przyrodniczo-krajobrazowe – 7.[2]
Zasadniczym dokumentem planistycznym gminy jest „Plan Strategiczny Gminy Lutowiska na lata 1997-2010”. Dane wyjściowe do planowania strategii rozwojowej uzyskano stosując analizę SWOT (Strengths – mocne strony, Weaknesses – słabe strony, Opportunities – szanse, Threats – zagrożenia).
Z uwagi na temat niniejszej pracy z powyższego dokumentu planistycznego przytoczę te wszystkie dane, które dotyczą diagnozy i przyjętego na jej podstawie działania w zakresie turystycznego zagospodarowania gminy oraz działań na rzecz ochrony przyrody.
Analizując sytuację w dziale turystyka wymieniono:
– mocne strony-atuty:
- istnienie Bieszczadzkiego Parku Narodowego i Parków Krajobrazowych,
- „dzikość” Bieszczadów – mit i historia,
- możliwość uprawiania turystyki popularnej i kwalifikowanej (jeździectwo, rowery narty, wędkowanie),
- piękny krajobraz – czyste środowisko (lato – zima),
- festiwal piosenki harcerskiej w Wołosatem,
- dostępna informacja w lokalnych środkach masowego przekazu,
- istniejąca baza turystyczna,
- możliwość rozwoju turystycznego i agroturystycznego,
- zabytki i pomniki kultury i przyrody,
- istniejące szlaki turystyczne, ścieżki dydaktyczne, miejsca historyczne.
– słabe strony – słabości:
- mała znajomość potrzeb turystów,
- bariery psychologiczne do podjęcia działalności turystycznej i agroturystycznej,
- małe przygotowanie do pracy w agroturystyce i niski standard usług,
- sezonowość ruchu turystycznego,
- skrajnie niekorzystne warunki klimatyczne i atmosferyczne,
- brak łatwo dostępnej informacji turystycznej,
- zbyt małe środki do uruchomienia usług turystycznych,
- mała promocja usług turystycznych,
- świadczenie usług turystycznych przez nie zarejestrowane podmioty,
- niewystarczająca baza dla turystyki zimowej.
– szanse:
- możliwość uzyskania preferencyjnych kredytów i dotacji na rozwój turystyki,
- funkcjonowanie Stowarzyszenia Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne,
- moda na aktywny wypoczynek i moda na Bieszczady.
– zagrożenia:
- duża odpowiedzialność za bezpieczeństwo turystów przy organizowaniu szlaków,
- bariery prawne, organizacyjne i finansowe uniemożliwiające (ograniczające) tworzenie i utrzymywanie różnorodnych tras turystycznych,
- tańsze wczasy za granicą,
- zbyt duże nasilenie ruchu turystycznego w niektórych miejscach i okresach.
W dziale potencjał ekologiczny: zasoby naturalne, ekoświadomość
Czynniki rozwojowe – wewnętrzne:
– sprzyjające:
- różnorodność gatunkowa i obfitość zwierzyny leśnej,
- duża powierzchnia lasów (80% powierzchni),
- czyste wody powierzchniowe,
- czyste środowisko,
- dostępność naturalnych – ekologicznych źródeł energii,
- funkcjonujące placówki naukowe w Wołosatem i w Suchych Rzekach,
- siedziba Bieszczadzkiego Parku Narodowego,
- program ekologiczny wprowadzony w szkole,
- udział w różnorodnych akcjach sprzyjających zachowaniu czystego środowiska.
– niesprzyjające:
- występujące przypadki chorób u zwierząt leśnych,
- opór mieszkańców przed rygorami ochrony przyrody,
- niedostateczna świadomość w zakresie zagospodarowania ścieków bytowych.
Czynniki rozwojowe – zewnętrzne:
– sprzyjające (szanse):
- prawna ochrona środowiska,
- moda na ekologię,
- utworzenie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu,
- utworzenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego,
- wyznaczenie Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu,
- utworzenie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery,
- możliwość uzyskania środków na szkolenia z zakresu ekologii.
– niesprzyjające (zagrożenia):
- skażenie zasobów,
- skrajne, rygorystyczne i bezkompromisowe postawy części pracowników ochrony parku narodowego.
W dziale potencjał techniczny: budynki i budowle
Czynniki rozwojowe – wewnętrzne:
– sprzyjające:
- dobre warunki do wypoczynku wynikające z rozproszonej zabudowy,
- walory krajobrazowe (Pętla Bieszczadzka),
- istnienie wolnych terenów pod zabudowę.
– niesprzyjające:
- niedostosowana architektura do walorów krajobrazowych,
- wysokie koszty usług,
- mała dbałość o estetykę budynków,
- uciążliwa dla mieszkańców lokalizacja retort w Dolinie Sanu,
- zagrożenie dla rozwoju turystyki (stan dróg),
- słabe uzbrojenie terenów budowlanych.
Czynniki rozwojowe – zewnętrzne:
– sprzyjające (szanse):
- nowe technologie przyjazne środowisku,
- ograniczenia prawne sprzyjające ochronie środowiska,
- zainteresowanie inwestorów zewnętrznych budowaniem domów.
– niesprzyjające(zagrożenia):
- złe wzorce architektoniczne,
- nadmierne zainteresowanie budowaniem domów na terenach chronionych
- duże odległości, słabo rozwinięta komunikacja i łączność.
Na podstawie dokonanej analizy określono misję gminy Lutowiska do 2010 roku, w której czytamy:
„Gmina Lutowiska to piękne bieszczadzkie krajobrazy, dziewicza i unikalna przyroda, wysoki poziom obsługi turystycznej, atrakcyjny wypoczynek dla każdego. Spokój i bezpieczeństwo, to również zapewnienie bytu i wszechstronnego rozwoju mieszkańcom gminy.”[3]
Dla realizacji misji władze gminy wytyczyły następujące cele strategiczne w zakresie rozwoju turystyki i ochrony środowiska:
- Dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna,
- Wysoka atrakcyjność turystyczna gminy,
- Utrzymanie środowiska naturalnego w niepogorszonym stanie,
- Wykorzystane pozaprodukcyjne funkcje lasu,
- Komercyjnie wykorzystane zasoby wód mineralnych,
- Zwiększone dochody gospodarstw z działalności pozarolniczej. Rozwinięte gospodarstwa agroturystyczne,
- Pogodzenie interesów lasów z interesami rolnictwa i turystyki,
- Rozwinięte funkcje pozaprodukcyjne lasów (wypoczynek, ochrona źródlisk, runo leśne, walory krajobrazowe),
- Powszechna ochrona lasów, trwałość utrzymania i ciągłości ich użytkowania, powiększanie zasobów leśnych
W ramach realizacji określonych celów strategicznych zaproponowano w omawianym dokumencie następujące działania w dziedzinie turystyki i ochrony środowiska:
- rozwój turystyki edukacyjnej,
- budowa parkingów widokowych przy wjeździe do Lutowisk i innych miejscach,
- budowa parku wypoczynkowego w Lutowiskach i Ustrzykach Górnych,
- budowa bazy noclegowej o różnym standardzie,
- budowa infrastruktury turystyczno – sportowej zimowej i letniej (wyciągi, kąpieliska, trasy jeździeckie),
- promowanie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery, Euroregionu Karpaty, Parku Narodowego i parków krajobrazowych,
- racjonalna gospodarka rybna w rzekach.,
- zalesienie nieużytków,
- realizowanie „trofealnego” modelu hodowli jelenia (turystyka myśliwska),
- podnoszenie edukacji leśnej w społeczeństwie (ścieżki dydaktyczne i współpraca ze szkołami),
- udostępnianie lasów dla turystyki poprzez utrzymywanie i tworzenie szlaków turystycznych, miejsc wypoczynków i pól biwakowych,
- informacja i reklama gospodarstw agroturystycznych,
- wyznaczanie szlaków turystycznych z Lutowisk,
- powrót do kulturowego wypasu wielkich obszarowo użytków zielonych,
- szkolenia w zakresie obsługi turystów,
- podniesienie standardu domostw rolników,
- podniesienie atrakcyjności gospodarstwa przez różnorodność produkcji i usług,
- dostosowanie planu przestrzennego zagospodarowania do potrzeb gospodarstw agroturystycznych,
- ograniczenie uciążliwości wypału węgla drzewnego (np. właściwa lokalizacja, sezonowość wypału, prowadzenie badań na temat szkodliwości),
- popularyzacja działalności agroturystycznej.[4]
Kolejnym dokumentem planistycznym jest „Plan Rozwoju Lokalnego gminy Lutowiska”. To kompleksowy dokument określający strategię społeczno-gospodarczą Gminy Lutowiska na lata 2005 – 2006, a także wskazujący planowane działania w latach 2007 – 2013. Dokument został przygotowany na podstawie Strategii Rozwoju Gminy Lutowiska. W treści dokumentu czytamy, że uchwałą Rady Gminy Lutowiska zostały przyjęte „Kierunki Rozwoju Gminy Lutowiska” . W dokumencie tym wyodrębnione zostały strategiczne kierunki rozwoju, zamierzone efekty i kierunki działań.
Za główne kierunki rozwoju gminy uznano:
- Turystykę
- Leśnictwo
- Ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych
- Rolnictwo
- Zasoby ludzkie
- Przedsiębiorczość
Gmina zamierza osiągnąć następujące efekty w zakresie turystyki i ochrony przyrody:
- Zwiększenie ilości turystów odwiedzających Gminę Lutowiska poprzez wzbogacenie istniejących i tworzenie nowych produktów turystycznych opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartościach przyrodniczo – krajobrazowych.
- Zachowanie wartości przyrodniczych i krajobrazowych gminy w niepogorszonym stanie.[5]
W powyżej omawianym planie ujęto również odwołanie do innych dokumentów o charakterze strategicznym, które dotyczą w sposób istotny gminy i w których realizacji uczestniczy ona na zasadach tam określonych. Wymieniono w tym miejscu „Strategię Zrównoważonej Turystyki w Bieszczadzkim Parku Narodowym i otulinie”(według zasad i kryteriów PAN Parks), która pomoże Bieszczadzkiemu Parkowi Narodowemu w przełożeniu zasad zrównoważonej turystyki na działania praktyczne na obszarze BdPN i jego otuliny. SZT zapewnia podnoszenie jakości produktu turystycznego oraz doświadczeń zwiedzających.
Zasady oraz koncepcja wspomnianej powyżej strategii PAN Parks zostaną dokładnie omówione w rozdziale poświęconym opisowi Bieszczadzkiego Parku Narodowego.
Opracowana Strategia jest zintegrowana z innymi sektorami gospodarki i została opracowana w oparciu o już istniejące i oficjalnie zatwierdzone dokumenty takie jak:
- Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego,
- Plany Ochrony Parków Krajobrazowych (Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetlińskiego),
- Strategie Gmin Cisna i Lutowiska
- Strategia Rozwoju Turystyki woj. podkarpackiego.[6]
Kolejnym dokumentem o charakterze planu strategicznego jest „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego innej gminy-gminy Cisna”. Opracowanie to stanowi załącznik do Planu strategicznego rozwoju gminy Cisna do roku 2010. W „Studium…” z obszaru gminy Cisna wydzielono dwa obszary, którym przypisano określoną rolę w koncepcji rozwoju gminy.
Rysunek 1. Plan przestrzennego zagospodarowania gminy Cisna. Obszar A-funkcja wypoczynkowa, obszar B- funkcja ochronna.
Źródło: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Cisna,s.8
Obszar „A” to otulina BdPN. To jednocześnie teren Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego. Obszar ten w strategii rozwojowej gminy ma spełniać funkcje wypoczynkowe. Obszar „B”, to teren Bieszczadzkiego Parku narodowego, w którym realizowane będą głównie funkcje ochronne.[7]
Cały obszar gminy Cisna leży w otulinie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego, Międzynarodowym Rezerwacie „Karpaty Wschodnie” oraz częściowo w Bieszczadzkim Parku Narodowym.
Powyższe położenie determinuje rozwój gminy zarówno w sensie dodatnim ( wywołanie i ukierunkowanie rozwoju), jak i ujemnym ( ograniczenia i zagrożenia rozwoju).
W dokumencie czytamy: „…wysokie walory środowiska naturalnego, powinny stać się szansa dla rozwoju funkcji turystyczno-wypoczynkowych, choć ze względu na potrzebę ochrony wartości przyrodniczych i krajobrazowych, rozwój tej funkcji będzie musiał być w pewnym stopniu podporządkowany funkcji ochronnej”.[8]
W obszarze „A” z wyłączeniem rezerwatów i terenów podlegających ochronie prawnej, gmina zamierza realizować funkcję wypoczynkowo-turystyczną. Planuje się tu, zatem rozwój infrastruktury do obsługi ruchu turystycznego.
Planuje się ten teren wykorzystać dla turystyki z ruchem prowadzonym po wyznaczonych ścieżkach dydaktycznych, szlakach turystyki konnej, narciarskiej i rowerowej. Na tym obszarze dopuszcza się budowę wież widokowych, schronów przeciwdeszczowych, miejsc odpoczynku. Budowę wyciągów i tras narciarskich dopuszcza się po uzyskaniu wcześniej stosownych zezwoleń.
Na rzekach Wetlinka i Solinka planuje się budowę kąpielisk, bez przegradzania koryt tych rzek.
Całkowitym zakazem inwestowania objęto tereny dawnych, nieistniejących obecnie miejscowości: Łopienka, Jaworzec, Ług i Solinka. Na terenie tym podjęte zostaną działania zmierzające do utrzymania widocznych zarysów wsi oraz cmentarzy i cerkwisk.[9]
Całkowicie z użytkowania turystycznego wykluczono rezerwaty florystyczne, faunistyczne (za wyjątkiem istniejących i planowanych ścieżek dydaktycznych), ostoje zwierzyny, strefy ochronne miejsc gniazdowania ptaków chronionych oraz siedliska wilgotne i podmokłe.
Władze gminy wyznaczyły następujące kierunki długoterminowych działań w dziedzinie turystyki:
- Zmodernizować istniejącą bazę turystyczną oraz tworzyć warunki do powstawania nowych obiektów o wysokim standardzie i całorocznej ofercie turystycznej,
- Konsekwentnie realizować „Kompleksowy plan rozwoju turystyki w gminie”,
- W ramach promocji prowadzić działalność wydawniczą ( foldery, informatory),
- Preferować turystykę krajoznawczą z elementami edukacji ekologicznej, turystykę kwalifikowaną oraz agroturystykę,
- Dążyć do optymalnego, zrównoważonego wykorzystania zasobów naturalnych, przyrodniczych i kulturowych dla potrzeb turystyki i wypoczynku.[10]
Jak możemy zauważyć w strategiach działań obu bieszczadzkich gmin występuję elementy, które stanowią kompromis pomiędzy dążnością do wszechstronnego rozwoju wszelkich zasobów a uwarunkowaniami wynikającymi z zapisów ustawy o ochronie przyrody, w części dotyczącej zakazów i nakazów stosowanych na obszarach przyrodniczo cennych tam wymienionych.
Możemy więc stwierdzić, że omawiane w niniejszym opracowaniu gminy, które leżą na terenach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, bądź w jego otulinie, czerpią z jednej strony korzyści dla ich funkcjonowania i rozwoju, z drugiej zaś strony natrafiają na bariery formalno-prawne wynikające ze statusu ochronnego terenów parku narodowego i krajobrazowego.
[1] J.Braczyk, Słownik…,wyd.cyt., s.793
[2] Plan rozwoju lokalnego gminy Lutowiska, s.12
[3] Plan Strategiczny Gminy Lutowiska na lata 1997-2010., s.40
[4] Plan Strategiczny Gminy Lutowiska na lata 1997-2010., s.49-50
[5] Plan rozwoju lokalnego gminy Lutowiska 2005-2006, s.56
[6] Plan rozwoju lokalnego gminy Lutowiska 2005-2006, s.56
[7] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Cisna, s.9
[8] Tamże,s.5
[9] Studium uwarunkowań i kierunków….wyd.cyt., s.23
[10] Tamże,s.26