Osobliwości przyrodnicze
Dąb Bartek
Tradycja utrzymuje, że osiągnął on wiek ok. 1200 lat. Jego średnica na wysokości 130 m. nad ziemią (tzw. pierścień drzewa) wynosi 271 cm a obwód 890 cm (mierzony przy powierzchni ziemi wynosi on 1340 cm), wysokość 27 m., a rozpiętość konarów prawie 40 m. Liczne legendy mówią, że pod Bartkiem odpoczywał Bolesław Krzywousty, Kazimierz Wielki, Jan III Sobieski.
Rysunek 1 Dąb Bartek.
W latach pięćdziesiątych XX w. zabezpieczono jego wnętrze betonowymi plombami, które wymieniono podczas gruntownej konserwacji w 1973 r. na zespojone żywicami trociny. Wówczas założono także sztuczne nawadnianie.
W dniu 3 VI 1991 r. uderzył w Bartka piorun. Uszkadzając jeden z konarów i zrywając dwa pasy kory spowodował on także zapalenie się materiałów włożonych do wnętrza drzewa. Z tego też powodu zostały one usunięte ze środka dębu, a konary wzmocnione drewnianymi podporami. Bartek jest chroniony prawnie jako pomnik przyrody. Taką samą ochroną objęto znajdującą się obok niego aleję złożoną z około 50 lip, klonów, jesionów i 300-letniego modrzewia.
Gołoborza
Kamienne usypiska – gołe od boru obszary – miejscowa ludność nazwała gołoborzami. Termin ten został przyjęty przez literaturę naukową, także do określania rumowisk skalnych występujących ponad górną granicą lasu (np. Śnieżka). Gołoborza odcinające się jasną plamą wśród ciemnej zieleni lasu, wyglądającą jak łysina, dały nazwy najwyżej wypiętrzonym pasmom (Łysogóry) a także dwóm jego najwyższym wierzchołkom (Łysica, Łysiec-Łysa Góra). Miejscowa ludność tworzyła na temat powstania gołoborzy liczne legendy. Jedna z nich powiada, że kiedyś na szczycie Łysicy stał zamek dwóch sióstr. Zazdrość jednej z nich o przybyłego rycerza miała spowodować otrucie drugiej, w czym przeszkodziła opatrzność. Pioruny bowiem rozbiły zamek, pod którego rumowiskiem zginęła wraz z gościem planująca zbrodnię. Ocalała księżniczka Agata, opłakując ich śmierć, zostawiła ślady łez na kamiennych blokach rumowiska skalnego. Płacz był tak duży, że łzy po dzień dzisiejszy zasilają źródełko św. Franciszka, powodując lecznicze działanie jego wody. Inna wersja podaje, że kamienne bloki to nic innego jak stołki czarownic, z których korzystają w czasie odbywających się na Łysicy sejmów zwanych sabatami (główny zjazd odbywa się corocznie w noc świętojańską 23/24 czerwiec).
Gołoborze w Górach Świętokrzyskich
Rysunek 2 Gołoborze w Górach Świętokrzyskich.
Z kolei naukowcy uważają, że gołoborza powstały w innym niż obecnie klimacie. Zbudowane są z twardych bloków skalnych – piaskowców kambryjskich zwanych kwarcytami łysogórskimi. Jako jednolite skały powstały ok. 500 milionów lat temu. Zostały wyniesione (hercyńskie ruchy górotwórcze), zaś w czasie ostatnich zlodowaceń wskutek mechanicznego wietrzenia i pękania skał, utworzyły one liczącą kilkanaście metrów grubości warstwę rumowa skalnego. Warto nadmienić, że gołoborza są najstarszymi naturalnymi wychodniami skał w Górach Świętokrzyskich.
Gołoborze na Łysicy
Rysunek 3 Gołoborze na Łysicy.
Gołoborza zajmują w Świętokrzyskim Parku Narodowym powierzchnię ok. 70 ha. Głębokość gołoborzy na północnym stoku Łysej Góry waha się mniej więcej od 6 m. u podnóża góry do 3,5 m. przy szczycie.
Jaskinia Piekło
Jest ona usytuowana w płn.- zach. zboczu Góry Żakowej (352 m.). Posiada korytarze długości 37 m. Nazwę, notowaną już w XVIII w., nadała jej miejscowa ludność. Nie wiedząc jak tworzą się podziemne pustki, wiązała ich powstanie z działaniem sił nieczystych. Według podań korytarzami miały wydobywać się z „podziemnego piekła” na świat diabły, aby czynić zło. Światło wpadające przez skalne okno i dwa około 4-metrowe kominy, pozwala nam zwiedzić jaskinię bez latarki. Należy tylko uważać na trzymetrowej głębokości szyb wybity przez górników poszukujących tu rud ołowiu.
Jaskinia Raj
Chroniona od 1968 roku w rezerwacie przyrody nieożywionej. Rezerwat składa się z dwóch części: porosłej lasem powierzchni o obszarze 7,7 ha oraz podziemnych korytarzy o dł. 240 m.
Rysunek 4 Jaskinia Raj.
Jaskinia o rozwinięciu poziomym wykształciła się wzdłuż tektonicznych spękań wapieni dewońskich, z których zbudowane jest wzgórze Malik (270 m.). Największą wartość przyrodniczą stanowi bogata szata naciekowa. Tworzą ją stalaktyty, stalagmity, kolumny naciekowe, draperie, misy i będące rzadkością w świecie pizoidy. Ponadto dużą wartość naukową mają stanowiska archeologiczne. Znaleziono tu m. in. szczątki mamuta, niedźwiedzia jaskiniowego oraz narzędzia wykonane z krzemienia i kości przez zamieszkującego ok. 50 – 40 tys. lat temu jaskinię człowieka neandertalskiego.
W latach 1966 – 1972 wykonano prace, które pozwalają zwiedzić jaskinię bez żadnych problemów technicznych. Z procesami geologicznymi, które kształtowały obecny wygląd zapozna nas przewodnik. Podziemna część rezerwatu podlega ścisłej ochronie. Ruch w niej jest ograniczony, w związku z czym obowiązuje wcześniejsza rezerwacja biletów. Grupy zorganizowane mogą dokonać rezerwacji w biurach podróży, natomiast turyści indywidualni – osobiście lub telefonicznie w kasie jaskini.
Rysunek 5 Jaskinia Raj.
Rezerwat przyrody nieożywionej „Góra Zelejowa”
Rezerwat ten powstał w 1954 r. i obejmuje grzbiet Góry Zelejowej o powierzchni 67 ha. Jego zadaniem jest ochrona i zachowanie wychodni skał wapieni dewońskich, które tworzą tu na odcinku około 1 km grań górską. Rezerwat ten posiada najlepiej wykształcone w kraju formy współczesnego krasu powierzchniowego. Masyw przecinają dwa wyrobiska dawnych marmurołomów, w których wydobywano najpiękniejszy w Górach Świętokrzyskich gatunek marmuru zwany różanką zelejowską. W ścianach kamieniołomu widać żyły białego i różowego kalcytu. Sam grzbiet stanowi doskonały punkt widokowy.