Autorzy opisują praktyczne sposoby, metody i przepisy. Doradzają jak przygotować działy handlowe do zmian w Kodeksie Postępowania Cywilnego.
Jednym z elementów zmniejszania ryzyka związanego z konsekwencjami braku terminowej zapłaty za świadczenia w obrocie gospodarczym jest właściwe zabezpieczenie transakcji. Ma ono na celu próbę zaspokojenie wierzyciela w sytuacji braku woli zapłaty przez dłużnika lub jego niewypłacalności. W przypadkach niedopełnienia właściwych procedur zabezpieczających wierzyciel jest narażony na ryzyko powstania nieuregulowanych należności, które mogą zachwiać jego stabilną kondycję finansową.
Na rynku krajowym zauważalne jest niewielkie zainteresowanie tego typu instrumentami. Powodowane jest to źle rozumianą „konkurencją” w poszczególnych branżach oraz oporem przed rozbudowywaniem infrastruktury dla potrzeb tworzenia, ewidencjonowania i archiwizowania dokumentacji. Regułą jest wręcz brak podstawowych dokumentów rejestrowych swoich odbiorców. To wszystko sprzyja rozwojowi dynamicznego, lecz mało wiarygodnego popytu.
Dla wielu przedsiębiorców wystarczającym zabezpieczeniem transakcji jest faktura z odroczonym terminem płatności. Z doświadczeń Biura Kaczmarski Inkasso wynika, iż jest to bardzo błędne mniemanie. Pomijając nawet zagrożenie udzielenia kredytu kupieckiego podmiotowi działającemu z zamiarem przestępczym, gdzie ew. dodatkowe zabezpieczenie byłoby kolejnym elementem weryfikacji jego wiarygodności, normalna koleją rzeczy jest chwilowa bądź trwała utrata płynności finansowej wiarygodnych dotychczas partnerów powodowana błędnym zarządzaniem, przeinwestowaniem czy też gorszą koniunkturą rynkową.
Ewentualne, zapowiadane zmiany w kodeksie postępowania cywilnego mogą dodatkowo skomplikować obecną sytuację związaną z dochodzeniem niezabezpieczonych należności na drodze postępowania sądowego.
2. Sposoby zabezpieczania transakcji handlowych na bazie praktycznych doświadczeń Biura Kaczmarski Inkasso
1. Hipoteka
Podstawa prawna: Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. O księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19. poz. 147).
Definicja: W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomości obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenie z nieruchomości bez względu na to czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Do ustanowienia hipoteki konieczny jest wpis do księgi wieczystej (art. 67 ust. 1). Hipoteka nie powoduje bezpośredniego nabycia własności przedmiotu hipoteki, zaspokojenie następuje poprzez sądowe postępowanie egzekucyjne (sprzedaż). Wierzyciel zaspokajany jest z uzyskanych kwot. Ustanowienie hipoteki powoduje pierwszeństwo w zaspokojeniu wierzytelności oraz skutkuje również w stosunku do nabywców np. nieruchomości.
Doświadczenia wynikające z pracy Biura Kaczmarski Inkasso pozwalają na określenie hipoteki jako środka zabezpieczającego o dużej skuteczności, dalece ułatwiającego potencjalne postępowanie egzekucyjne i znacznie zwiększającego szansę na odzyskanie należnych wierzytelności. Zobowiązany, którego nieruchomość została objęta tym środkiem nie ma w praktyce, na drodze prawnej, żadnej możliwości ukrycia bądź usunięcia źródła majątkowego, na którym ustanowiono zabezpieczenie.
Tym samym następuje pełen rozdział pomiędzy osobą dłużnika a jego zobowiązaniem, które zawsze podąża za rzeczą. Ważnym czynnikiem zwiększającym skuteczność hipoteki jest nacisk psychologiczny na osobę zobowiązaną.
Do ujemnych aspektów omawianego środka zabezpieczającego należy niestety zaliczyć zbytnią długotrwałość oraz skomplikowaną procedurę jej ustanawiania i te właśnie czynniki możemy uznać jako determinujące jego stosunkowo niewielką popularność wśród podmiotów prowadzących działalność gospodarczą.
2. Poręczenie
Podstawa prawna: kodeks cywilny, artykuły od 876 do 887.
Definicja: Przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał.
Instytucja poręczenia pozwala na dodatkowe zabezpieczenie należności. Oświadczenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie. O zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania dłużnika. Poręczony może być każdy dług, w przypadku, gdy chodzi o dług przyszły przepisy kodeksu wymagają by poręczenie określało z góry wysokość tego długu. Skutkiem prawnym poręczenia jest obowiązek wykonania zobowiązania przez poręczyciela w sytuacji, gdy zobowiązania nie wykonał dłużnik główny. Umowa stron określa czy odpowiedzialność poręczyciela ma charakter odpowiedzialności solidarnej.
W przeciwieństwie do hipoteki, łatwość i brak wymogów formalnych w ustanawianiu tego środka sprawia, iż w chwili obecnej jest on jednym z najczęściej występujących rodzajów zabezpieczenia wierzytelności. Odpowiedzialność solidarna poręczyciela znacznie ułatwia skuteczne postępowanie egzekucyjne (wielość potencjalnych źródeł majątkowych) i tym samym zwiększa szansę na odzyskanie należności.
3. Weksel
Podstawa prawna: Ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U Nr 37, poz.282).
Definicja: Weksel jako papier wartościowy jest dokumentem stwierdzającym wierzytelność pieniężną o treści i skutkach określonych w prawie wekslowym.
Może występować jako weksel własny (wówczas osobą zobowiązaną z weksla jest jego wystawca, który zobowiązuje się do zapłaty sumy wekslowej) lub weksel trasowany (wówczas zobowiązanym jest inna osoba niż wystawca weksla, a weksel stanowi bezwarunkowe polecenie zapłaty sumy wekslowej skierowane przez wystawcę do trasata).
Weksel in blanco to weksel niezupełny w chwili wystawienia (art. 10 prawa wekslowego), więc taki, który zaopatrzony został w podpis wystawcy lub akceptanta i poręczycieli, lecz nie został wypełniony całkowicie lub nie posiada niektórych cech, jakich prawo wekslowe wymaga dla ważności weksla. Niezbędną przesłanką powstania zobowiązania z tego rodzaju weksla jest jego uzupełnienie przynajmniej w te cechy brakujące, które są określone w art. 1 i 2 prawa wekslowego. Zobowiązanie z weksla in blanco wiąże się dodatkowo z umową pomiędzy wystawcą weksla a remitentem. Umowa ta nazywana jest porozumieniem wekslowym lub deklaracją wekslową, wskazuje ona, w jaki sposób weksel in blanco powinien zostać uzupełniony w brakujące elementy w momencie emisji weksla. Z chwilą uzupełnienia weksla in blanco staje się on wekslem „zwyczajnym”.
Poręczenie wekslowe, czyli aval za zapłatą weksla (art. 30-32 prawa wekslowego) to specjalny rodzaj poręczenia za dług wekslowy, który nie wyłącza jednak możliwości poręczenia na ogólnych zasadach prawa cywilnego (art. 876 i następne kodeksu cywilnego). Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo jak ten, za kogo poręczył, przy czym jego zobowiązanie jest ważne, choćby nawet zobowiązanie, za które poręczył było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny z wyjątkiem wady formalnej (niewłaściwe wypełnienie weksla). Poręczenie wekslowe umieszcza się na wekslu lub na przedłużniku. Aval umieszczony na przedniej stronie weksla może ograniczyć się do samego podpisu poręczyciela (przyjmuje się, że poręczenie dane zostało na wystawcę). W pozostałych przypadkach poręczenie powinno wskazywać, na kogo jest dane. Aval musi być bezwarunkowy, może natomiast ograniczyć się do części wekslowej.
Praktyka postępowania sądowego w oparciu o weksel dowodzi, iż świadomość prawna sądów pierwszej instancji uległa na przestrzeni ostatnich dwóch lat dalekiej poprawie. Obecnie dowód z weksla znacznie ułatwia uzyskanie tytułu wykonawczego w trybie nakazowym, a wierzytelności zabezpieczone wekslem sąd uznaje z zasady za bezsporne. Wynika to, jak można przypuszczać, z wychodzenia sądów na przeciw planowanej nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego i tym samym zwiększenia ilości spraw rozpoznawanych na podstawie prawa wekslowego.
Najczęstszym problemem pojawiającym się przy ustanawianiu omawianego środka zabezpieczającego jest niewłaściwe, ze względów formalnych, wypełnienie weksla przez wierzyciela.
Uwagi odnoszące się do postępowania egzekucyjnego można uznać za adekwatne do poręczenia, oczywiście tylko w odniesieniu do avalu.
4. Notarialne poddanie się rygorowi egzekucji
W myśl art.777 k.p.c. dobrowolne poddanie się egzekucji w formie aktu notarialnego stanowi tytuł egzekucyjny. Omawiana konstrukcja prawna pozwala więc na ograniczenie postępowania sądowego jedynie do nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu.
Praktyka wykazuje, iż wykorzystanie powyższego środka zabezpieczającego znacznie skraca etap postępowania sądowego w związku z pominięciem jakiegokolwiek postępowania dowodowego. Tym samym wierzyciel ma sposobność szybszego wszczęcia postępowania egzekucyjnego i ogranicza możliwości ewentualnego wyzbycia lub ukrycia źródeł majątkowych przez dłużnika.
5. Ubezpieczenie transakcji
W realiach rynku krajowego ubezpieczyciele ograniczają się głównie do asekuracji transakcji z wybranymi, wcześniej zweryfikowanymi odbiorcami. Powoduje to dość duże ograniczenia w rozwoju tego instrumentu w naszym kraju. W praktyce ubezpieczane są transakcje zawierane z kontrahentami, którzy charakteryzują się bardzo dobrą kondycją finansową, w efekcie czego nieczęsto dochodzi do realizacji praw z polisy.
6. Factoring
Definicja: Umowa o świadczeniu usług finansowych polegających na nabywaniu wierzytelności, w niektórych wypadkach wraz z przejęciem ryzyka niewypłacalności dłużnika, ich rozliczaniu, inkasowaniu należności, ich księgowaniu oraz udzielaniu kredytów i zaliczek.
Poprzez umowę factoringu, zlecający otrzymuje od factora kwotę wierzytelności (pomniejszoną zwykle o prowizję), uzyskując swoją należność, a równocześnie przenosząc ryzyko odzyskania wierzytelności na factora. W roli factora występują zwykle wyspecjalizowane firmy factoringowe i banki.
Jest to nowa usługa na polskim rynku gospodarczym w związku z tym nie jest regulowana przez polskie prawodawstwo, należy do kategorii umów nienazwanych. Strony mają pełną swobodę kształtowania treści umowy. Podstawowy stosunek polega na cesji wierzytelności zleceniodawcy na factora, który w momencie dokonania sprzedaży z odroczonym terminem płatności pokrywa koszty kredytu udzielonego przez zleceniodawcę, pobierając za to wynagrodzenie w postaci stałych opłat oraz prowizji.
W polskich realiach factoring sprowadza się do teoretycznego przeniesienia ryzyka z wierzyciela na factora. W praktyce niewypłacalność dłużnika powoduje regres factora w stosunku do wierzyciela.
3. Przewidywane zmiany w kodeksie postępowania cywilnego.
1. Zmiany ogólne dotyczące procedury cywilnej
- zmiany w zasadach ustalania właściwości rzeczowej sądów,
- przyznanie sądom wyłącznej kompetencji do rozstrzygania o trybie rozpatrywania sprawy
- wprowadzenie nowego rodzaju postępowania – uproszczonego
2. Zmiany w procedurze postępowania nakazowego
- zmiana właściwości sądów
- ograniczenie możliwości wydawania nakazów zapłaty
- obostrzenie zasad wnoszenia zarzutów
3. Zmiany w procedurze postępowania upominawczego
- wprowadzenie postępowania upominawczego jako obligatoryjnego rozstrzygnięcia w sprawach o roszczenia pieniężne
- rozszerzenie katalogu sytuacji, w których nakaz nie może być wydany oraz wprowadzenie możliwości uchylenia nakazu
4. Wpływ proponowanych zmian w kodeksie postępowania cywilnego na praktyczne metody zabezpieczenia transakcji.
Wzrost znaczenia zabezpieczenia wekslowego
5. Rola odpowiedniego przygotowania działów handlowych i finansowych przedsiębiorstw do przewidywanych zmian w kodeksie postępowania cywilnego.
Z oceny stanu zaawansowania prac nad modyfikacją kodeksu postępowania cywilnego wynika, że omawiane zmiany mogą wejść w życie w połowie b.r. Pozostały czas pozwala na przygotowanie odpowiednich służb w przedsiębiorstwach do opracowania i wdrożenia sprawnego systemu zabezpieczenia transakcji handlowych. Jego brak spowoduje bardzo istotne utrudnienia w procesie dochodzenia należności z wykorzystaniem procedur sądowych. Wierzyciele, którzy zbagatelizują ten problem skazani będą na czasochłonne i kosztowne postępowanie zwykłe, które wiąże się m.in. z obowiązkiem uczestniczenia w rozprawach. Korzyści płynące z odpowiedniego przygotowania niewątpliwie usprawiedliwiają poniesienie kosztów i związanego z tym zaangażowania.
W ocenie Biura Kaczmarski Inkasso zapowiadane zmiany w k.p.c. z pewnością skomplikują w początkowym okresie sytuację związaną z właściwym zabezpieczeniem transakcji i jej ew. dochodzeniem na drodze sądowej. Jednak generalna ocena proponowanych modyfikacji jest pozytywna. Regulacje staną się bowiem bardziej przejrzyste przyczyniając się do uproszczenia i zunifikowania wielu procedur. Po upływie czasu niezbędnego do przyjęcia się nowych zapisów w codziennej rzeczywistości działów handlowych, finansowych i prawnych możliwe będzie sprawne funkcjonowanie w ramach nowoczesnych i klarownych rozwiązań prawnych.
Rafał Jarych, Mariusz Bobolewski